مقابل توکّل «الثِّقة بنفسه» است یعنی انسان به خودش اعتماد داشته باشد. مرحوم امام (ره) می‌فرمودند: «تمام مشکلات از این من هست». من این کار را کردم، من اینطور هستم. انسان خودش را قدرتمند بداند که من می‌توانم این کار را انجام بدهم، من می‌توانم خوب است امّا باید «متوکّلاً علی الله» باشد. اینکه انسان مدام بگوید من این کار را کردم، من اینچنین بودم و از منیّت خودش بگوید و فکر بکند که همه کارها را خودش انجام می‌دهد، بزرگترین اشتباه است. انسان باید بگوید خدا به من لطف کرده و من بحمدالله توانستم این کار را بکنم. خدا به من لطف کرد و من توانستم این کتاب را بنویسم. خدا به من لطف کرد و من توانستم یک سخنرانی عالی داشته باشم. این‌ها الطاف پروردگار است. این‌ توفیقات را خدا بدان، خیلی‌ها می‌روند و کار را خراب می‌کنند ولی الحمدلله تو درست انجام دادی. این توفیق و لطف خداست. البته شما هم سعی کردی و زحمت کشیدی و فعالیت کردی امّا لطف خدا هم در کنار آن هست.

اگر در حین سخنرانی یک لحظه سرت گیج می‌رفت کارت تمام بود. اگر یک لحظه حافظه خود را از دست می‌دادی همه را اشتباه می‌گفتی. شخصیت شما هرچه قدر بالاتر باشد خطراتت هم بیشتر است. یک کلمه اشتباه بگویی می‌گویند: آقا مرجع تقلید است اشتباه کرد و نتوانست حرف بزند و چنین و چنان کرد. اگر می‌بینی آبرویی داری، اگر می‌بینی یک موفقیتی داری (البته تلاش خودتان هم هست) همه این‌ها لطف خداست و خدا به شما محبت کرد. خیلی‌ها در این راه رفتند و موفق نشدند. در اقتصاد یا تجارت و ... شما موفق شدی، خدا به شما لطف کرد، اینکه الحمدلله درس می‌خوانید و می‌فهمید شاکر باشید این‌ها نعمت خدا است. خیلی‌ها نمی‌فهمند، خیلی‌ها در امتحان رد می‌شوند شما الحمدلله قبول می‌شوید، شکر خدا را بکنید و من نگویید. شما باید تلاش‌تان را بکنید ولی لطف مال خداست. اگر سرتان یک لحظه کیج برود می‌خورید زمین پا یا دستتان می‌شکند و چندین سال از همه چیز عقب می‌افتید. این لطف خداست که راه می‌روی و زن و بچه و زندگی خوبی داری و همه چیز مرتب است الحمدلله، این‌ها همه الطاف پروردگار است.

امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرماید: «إيّاکَ و الثِّقَةَ بنَفسِکَ؛ فإنَّ ذلکَ مِن أکبَرِ مَصائدِ الشَّيطانِ.»[1] از اطمينان به خودت بپرهيز؛ زيرا که آن از بزرگترين دام‌هاى شيطان است. موظب باش و خیلی به خودت اعتماد نکن، فعالیت و تلاش بکن ولی توکّلت بر خدا باشد. از دام‌های شیطان این است که می‌گوید تو خودت قدرتمند هستی و این شخصیت و ارزش مال توست و تو هستی که همه کاره هستی. چرا دیگران ندارند و تو داری؟ این‌ها همه مال توست.

بنابراین هر چقدر بالاتر می‌روید باید تواضعتان بیشتر باشد و هر چقدر مقامتان بالاتر برود خودتان را کوچکتر بدانید؛ چون همه این‌ها از ناحیه خداست. البته سعی و تلاش شما هم اثر دارد ولی اگر لطف خدا نباشد کاری از پیش نمی‌توانید ببرید. خداوند متعال در قرآن مجید می‌فرماید:﴿مَا أَصَابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ ۖ وَمَا أَصَابَکَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِکَ﴾[2][ای انسان!] آنچه از نیکی به تو رسد، از سوی خداست و آنچه از بدی به تو رسد، از سوی خود توست. اینکه چهره زیبا داری چه کسی به شما داده است؟ این چشم و ابروی زیبا را چه کسی به شما داده است؟ خدا داده است. خیلی‌ها این زیبایی را ندارند. چشم زیبا ندارند، ابرو ندارند، مو ندارند، سلامتی ندارند، اخلاق ندارند، زبان ندارند و نمی‌توانند حرف بزنند. این‌ها را چه کسی به شما داده است؟ همه این‌ها لطف پروردگار است. لذا همیشه باید شاکر باشیم، مَا أَصَابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ همه خوبی‌ها مال خداست و خدا به ما لطف کرده است و ما باید متوجّه این الطاف باشیم و در مقابل خداوند متعال تواضع داشته باشیم.

امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه، خطبه ۱03 می‌فرماید: «إنَّ مِن أبغَضِ الرِّجالِ إلَى اللّه ِتَعالى لَعَبداً وَکَلَهُ اللّه ُإلى نَفسِهِ، جائِراً عَن قَصدِ السَّبيلِ، سائِرا بِغَيرِ دَليلٍ، إن دُعِيَ إلى حَرثِ الدُّنيا عَمِلَ، وإن دُعِيَ إلى حَرثِ الآخِرَةِ کَسِلَ، کَأَنَّ ما عَمِلَ لَهُ واجِبٌ عَلَيهِ، وکَأَنَّ ما وَنى فيهِ ساقِطٌ عَنهُ.»[3] از دشمن ترينِ مردم در نزد خداوند متعال، بنده‌اى است که خداوند، او را به خود وانهاده و او از راه راست، منحرف شده است و بى‌راهنما پيش مى‌رود. اگر براى کِشتِ دنيا خوانده شود‌، دست به کار مى‌شود و اگر براى کِشتِ آخرت خوانده شود، تنبلى مى‌کند؛ گويى آنچه انجام داده، بر او واجب است و آنچه در آن سستى کرده، از او برداشته شده است.

وای به حال کسی که خداوند او را بحال خود واگذارد و خدا حافظ او نباشد و ملائکة الله او را رها بکنند که هر کاری می‌خواهد بکند. به آنجا نرسد که سیم اتصالتان به خدا قطع بشود. این نمازها و عبادت‌ها و نماز شب‌ها و گریه‌ها و دعاها، اتصال شما را برقرار می‌کند. اگر این‌ها نباشند و اتصال قطع بشود، خدای ناکرده گناه پشت گناه و بدبختی پشت بدبختی خواهد آمد و انسان به حالتی می‌رسد که به حال خود رها شده است. یک موقع کسی گناه می‌کند ولی از خداوند متعال طلب بخشش می‌کند که خدایا مرا ببخش هوای نفس بود، اشتباه کردم. امّا یک موقعی است که شخص جری می‌شود و گناه پشت گناه مرتکب می‌شود که در اینصورت ارتباط او با خدا قطع می‌شود. این شخص از راه راست منحرف شده است و هیچ راهنمایی ندارد. وقتی به او می‌گویند اینجا پول هست می‌دَود، اینجا مقام است می‌دَود، آنجا ثروت است می‌دود. ولی وقتی گفته می‌شود اینجا دعای کمیل است می‌گوید حالش را ندارم، آنجا دعای ندبه است می‌گوید حالش را ندارم، پاشو نمازت را بخوان می‌گوید حالش را ندارم. ولی هر جا سوری بدهند، آنجا حاضر است. یک دفترچه دارد یاداشت کرده کجا و چه زمانی سور هست که از یادش نرود، عیبی ندارد ولی باید خدا را فراموش نکنیم. یک موقع کسی فقط دنبال دنیا است و آخرت را فراموش کرده است. اگر دنبال دنیا هستیم، باشیم امّا دنبال آخرت هم باشیم.

بنابراین باید توجّه داشته باشید که توکّل خودمان را خراب نکنید. باید توکّل داشته باشید و نباید به خودتان وابسته باشید؛ بلکه وابسته به خدا باشید و همراه با توکّل، تلاش و کوشش هم داشته باشید. در راه حقّ فعالیّت داشته باشید و اگر در این مسیر اذیّت شدید صبر داشته باشید و توکّل بر خدا بکنید. الان مشکلات زیاد است و گاهی ممکن است شما بزرگواران را اذیت بکنند، ممکن است شما را مسخره بکنند، ممکن است بی‌اعتنایی به شما بشود و ... در اینصورت باید به خاطر خداوند صبر بکنید و وظیفه شرعی خود را انجام دهید ﴿وَ مَا لَنَا أَلَّانَتَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلَىٰ مَا آذَيْتُمُونَا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ﴾[4]و چرا بر خدا توکّل نکنیم، با اینکه ما را به راه‌های (سعادت) رهبری کرده است؟! و ما بطور مسلّم در برابر آزارهای شما صبر خواهیم کرد (و دست از رسالت خویش بر نمی‌داریم)! و توکّل‌کنندگان، باید فقط بر خدا توکّل کنند!.

لذا باید توکّل ما بر خدا باشد و اذیت‌ها و آزارها را تحمل بکنیم، همانطور که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در ترویج و تبلیغ دین همه مصیبت‌ها را تحمل می‌کرد و در عین حال وظیفه خود را انجام می‌داد. ما هم باید با صبر و تحمل و با توکّل بر خدا به وظیفه شرعی خود عمل کنیم.