در روایت آمده است «جَاءَ رَجُلٌ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ أُرْسِلُ نَاقَتِي وَ أَتَوَکَّلُ‌ أَوْ أَعْقِلُهَا وَ أَتَوَکَّلُ‌ قَالَ اعْقِلْهَا وَ تَوَکَّل‌.»[1]

شخصی خدمت رسول خدا آمد که شتری داشت گفت یا رسول الله شترم را رها کنم و توکّل کنم یا اینکه آن را ببندم و توکّل کنم؟ رسول خدا فرمود: ببند و توکّل کن.

شما مثلاً وقتی ماشین و خود را پارک می‌کنید، در ماشین را قفل بکنید زنجیر هم بکنید و سویچ مخفی هم به آن بگذارید و بعد هم به خدا توکّل بکنید. اما نه اینکه در ماشین را باز بگذارید و بگویید به خدا توکّل کردم. یکی از رفقای ما می‌گفت از ماشین پیاده شدم و در ماشین را باز گذاشتم و رفتم از عابربانک پول بگیرم، برگشتم دیدم ماشین نیست، هنوز هم ماشین پیدا نشده است. چرا در ماشین را باز گذاشتی؟ چرا قفل نکردی؟ معنای توکّل بر خدا این نیست که شما در ماشین را باز بگذاری و بری و بگویی توکّل بر خدا. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: اعْقِلْهَا وَ تَوَکَّل، اول این شتر را خوب ببند بعد توکّل بر خدا بکن.

پس معنای توکّل این است که اگر انسان هر کاری می‌خواهد بکند، کارهای عقلایی که باید انجام بگیرد را انجام بدهد و کارهایی را که در اختیار انسان نیست -مثلاً اگر دزدی باشد که کمین کرده است- به خدا توکّل بکند. بعضی‌ها شش تا آیة الکرسی و إنا انزلنا و دعاهایی می‌خوانند و فوت می‌کنند و در خانه را قفل می‌کنند و کارهای لازم عقلایی را انجام می‌دهند و می‌روند و خانه را یک ماه خالی می‌گذارند و به خدا توکّل می‌کنند. ما جزء العلّة هستیم نه تمام العلّة، علّة العلل خداوند متعال است، لذا آن مقداری که از عقل و توانایی ما برمی‌آید باید انجام بدهیم و بقیّه را به خداوند متعال توکّل بکنیم. مثلاً‌ شما جوان هستید و می‌خواهید ازدواج کنید. در مورد دختر مورد نظر می‌روید تحقیق می‌کنید که ان شاء الله خودش خوب باشد، خانواده‌اش خوب باشد، خانواده محترمی باشند، نجابت و اصالت داشته باشد. همه خصوصیاتش را دقت می‌کنید و بعد از آن می‌گویید خدایا توکّل می‌کنم به تو، چرا؟ چون در آینده معلوم نیست اخلاق و رفتارش چطور باشد، برخوردش با من چگونه باشد و چه اتفاقاتی بیفتد، اینگونه موارد را به خدا توکّل می‌کنید. ولی شما با تحقیقات کامل برای خواستگاری و ازدواج اقدام می‌کنید. اما اینکه کسی بگوید: نه، من فقط یک استخاره می‌کنم. نه آقا برو تحقیقاتت را بکن و به طور کامل هم تحقیق بکن و بعد از تحقیقات، توکّل بر خدا بکن و این کار خیر را انجام بده. بنابراین معنای توکّل در روایات این است که آن چیزهایی که در اختیار ما است، باید کاملاً مراعات کنیم و آن‌ها را انجام دهیم و آن چیزهایی که در اختیار ما نیست آن‌ها را بر خداوند واگذار کنیم. مثلاً در موقع رانندگی، همه قوانین راهنمایی و رانندگی را مراعات می‌کنیم و در مورد اتفاقاتی که قابل پیش‌بینی نیست به خدا توکّل می‌کنیم.

در روایت آمده است: أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَى﴿وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ‌﴾ انْقَطَعَ رِجَالٌ مِنَ الصَّحَابَةِ فِي بُيُوتِهِمْ وَ اشْتَغَلُوا بِالْعِبَادَةِ وُثُوقاً بِمَا ضُمِنَ لَهُمْ فَعَلِمَ النَّبِيُّ ص ذَلِکَ فَعَابَ مَا فَعَلُوهُ وَ قَالَ إِنِّي لَأُبْغِضُ الرَّجُلَ فَاغِراً فَاهُ إِلَى رَبِّهِ يَقُولُ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِي وَ يَتْرُکُ الطَّلَب.[2]‌

زمانی که آیه ﴿وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ‌﴾ نازل شد یک عدّه از اصحاب پیامبر(صلی الله علیه وآله) در خانه‌های خود فقط مشغول عبادت، نماز و دعا و ذکر شدند و گفتند ما دنبال روزی نمی‌رویم، خداوند ضمانت کرده است که اگر ما متقی باشیم من حیث لایحتسب به ما روزی خواهد رساند. این خبر به پیامبر (صلی الله علیه و آله) رسید. حضرت فرمود اشتباه کردید و دارید خطا می‌کنید. من مبغوض می‌دارم کسی را که دهانش را باز می‌گذارد و می‌گوید خدایا روزی برسان و کاری انجام نمی‌دهد.

این روایت به ما می‌فهماند که توکّل بر خدا به این معنا نیست که انسان بنشیند و فقط بگوید خدایا خودت روزی برسان. انسان باید کار و فعالیت بکند و زحمت بکشد و برای نیاز مالی و معنوی خود، یک سیر مادی و یک سیر معنوی و برنامه‌ای داشته باشد و هر روزش با روز قبل فرق بکند یعنی معنویت انسان روز به روز بهتر بشود علمش روز به روز بهتر بشود و از جهات مادی هم ترقی بکند، لذا باید تلاش کرد.

امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید:«انّ قوماً من أصحاب رسول اللَّه صلى الله عليه و آله لمّا نزلت‌ «وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ» أغلقوا الأبواب و أَقبلوا على العبادة و قالوا قد کفينا فبلغ ذلک النّبيّ‌ فأرسل إليهم فقال ما حملکم على ما صنعتم قالوا يا رسول اللَّه تَکَفَّلَ (اللهُ عز و جل- فقيه) لنا بأرزاقنا فأقبلنا على العبادة فقال انَّه من فعل ذلک لم يستجب (اللَّه- فقيه) له عليکم بالطلب.»[3]

گروهى از ياران رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله پس از نزول آیه ﴿وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ﴾ در خانه‌هاى خود را بستند و به عبادت روى آوردند و گفتند: روزى ما تأمين مى‌شود. اين خبر به پيامبر صلّى اللّه عليه و اله رسيد و به دنبال آنان فرستاد و فرمود: چه چيزى باعث شد که شما به اين کار بپردازيد؟ گفتند: اى رسول خدا! روزى ما ضمانت شد و به عهده گرفته شد و ما به عبادت روى آورديم. فرمود: به راستى که هرکس چنين کند دعايش مستجاب نمى‌شود. در پى روزى باشيد!

کسی که می‌خواهد دعایش مستجاب بشود باید برای زندگی و روزی حلال، فعالیت و تلاش بکند.