دلالت احاديث «اثناعشر» بر وجود امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه) در مصادر اهل‌سنت

علی‌اصغر سیفی

چکیده

ظهور منجی بشر، وعده دیرینه همه ادیان بوده است. پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نیز وعده ظهور این منجی آسمانی را به همه مستضعفان جهان داده است. شیعه و سنّی در اصلِ این بشارت الهی، اتفاق‌نظر دارند، اما گاه از سوی برخی از اهل‌سنت درباره مصداق مهدی موعود، دیدگاه‌هایی وجود دارد که با حقیقت و آنچه از روایات استفاده می‌شود، تناسبی ندارد. بر پایه پژوهشی کتابخانه‌ای، کوشیدیم تا با استفاده از منابع و مصادر معتبر اهل‌سنت و بررسی روایات مشهور به «خلفای اثناعشر»، ثابت کنیم که مهدی موعود، همان امام دوازدهم شیعیان است که به ظهورش در آخرالزمان، باور دارند.
واژگان کلیدی: مهدی موعود، خلفای اثناعشر، مصادر اهل‌سنت، امام زمان.
 

مقدمه

دلالت احاديث «اثناعشر» بر وجود مبارک امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه) در مصادر اهل‌سنت، بحث مهمی است و دیدگاه‌های مختلفی در اين مسئله بیان شده است. براى تبيين و بررسى بحث موردنظر، در شش ‌مرحله بحث را تبیین می‌کنیم:
اوّل: با متن احاديث اثناعشر که به‌صورت گوناگون بیان شده آشنا می‌‏شويم.
دوم: اغلب احاديث اثناعشر، سند صحيح و حسن دارند؛ سند چند حديث را هم بررسى رجالى می‌کنیم.
سوم: مشخص می‌کنيم که احاديث اثناعشر، چگونه خلفا را توصيف می‌کنند، چه ويژگی‌هايى برای آن‌ها در نظر گرفته شده و نام کدام‌ خلیفه صریح بیان شده است.
چهارم: درباره احاديث اثناعشر، بیشتر سخن علما و دانشوران بزرگ اهل‌سنت را بیان می‌کنيم.
پنجم: خلفای دوازده‌گانه را بررسى تطبيقى کرده، افراد و مصاديق حقيقى خلفای اثناعشر را جويا می‌‏شويم.
ششم: توضيح می‌‏دهيم که حدیث اثناعشر چگونه حضرت مهدى (عجّل‌الله‌فرجه) را دوازدهمين خليفه معرفى می‌کند.
پیش از اينکه در بحث وارد شويم، سه‌ نکته را ذکر می‌کنيم:
1ـ در بررسى احاديث اثناعشر، حدود 47 نمونه حديث را از منابع روایى اهل‌سنت یافتیم.
2ـ راوی بیشتر احادیث اثناعشر از پيامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، جابر بن سمرة، صحابى رسول الله است که نزد اهل‌سنت، احترام والا دارد. البته اصحاب ديگری هم در اين نقل سهم دارند، مانند عبداللّه‏ بن مسعود، على بن ابی‌‏طالب (علیهما‌السلام)، انس بن مالک، عباية بن ربعى، ابن‌عباس، عبداللّه‏ بن عمر، ابوالجلد و ابى‌جحيفه.
3ـ گرچه اغلب منابع و مصادر اهل‌سنت اين روايات را بیان کرده‌اند، امّا به دلیل حذف تکرار از همه مصادر و منابع روایى، بيست مصدر را براى بحث انتخاب کرديم.

متن احاديث اثناعشر

در منابع روایی اهل‌سنت، حدود 47 نمونه از احاديث اثناعشر را یافتیم؛ گرچه در مجموع و نتيجه، اين احاديث یک ‌مطلب را می‌‏رسانند امّا در ظاهر تعبيرات و اوصاف، اختلاف دارند:
1ـ «عن جابر بن سمرة قال: سمعت النّبي (صلی‌الله‌علیه‌وآله) يقول: یکون إثنا عشر اميرا فقال کلمة لم اسمعها فقال ابي انّه قال کلّهم من قريش».[1]
2ـ «عن جابر بن مسرة قال: دخلت مع ابي على النّبي (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فسمعته يقول: انّ هذا الأمر لاينقضي حتى يمضي فيهم إثنا عشر خليفة قال ثم تکلّم بکلام خفى عليّ قال فقلت لابي ما قال؟ قال: کلّهم من قريش».[2]
3ـ «عن جابر بن سمرة قال: سمعت النّبي (صلی‌الله‌علیه‌وآله) يقول: لا يزال أمر النّاس ماضيا ما وليهم إثنا عشر رجلاً… کلّهم من قريش».[3]
4ـ «عن جابر بن سمرة يقول: سمعت رسول اللّه‏ (صلی‌الله‌علیه‌وآله) يقول: لا يزال الاسلام عزيزا الى اثنى‌عشر خليفة… کلّهم من قريش».[4]
5ـ «عن جابر بن سمرة: قال رسول اللّه‏ (صلی‌الله‌علیه‌وآله): لا يزال هذا الدّين عزيزا منيعا الى اثنى‌عشر خليفة… کلّهم من قريش».[5]
6ـ «عن جابر بن سمرة: قال النبى (صلی‌الله‌علیه‌وآله): لا يزال الدّين قائما حتّى تقوم السّاعة أو یکون علیکم إثنا عشر خليفة کلّهم من قريش».[6]
7ـ «عن عبداللّه‏ بن مسعود و هو يقرئنا القرآن فقال له رجل: يا أبا عبد الرحمان هل سألتم رسول ‏اللّه‏ (صلی‌الله‌علیه‌وآله) کم تملک هذه الأمّة من خليفة؟ فقال عبد اللّه‏ بن مسعود… قال نعم و لقد سألنا رسول ‏اللّه‏ (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فقال إثنا عشر کعدّة نقباء بني‏ اسرائيل».[7]
8ـ «عن جابر بن سمرة قال: سمعت رسول اللّه‏ (صلی‌الله‌علیه‌وآله) يقول في حجة‏ الوداع: انّ هذا الدّين لن يزال ظاهراً على من ناواه لا يضرّه مخالف و لا مفارق حتّى يمضی من امتي إثنا عشر خليفة… کلّهم من قريش».[8]
9ـ «عن جابر بن سمرة قال: سمعت يقول (صلی‌الله‌علیه‌وآله) في حجة ‏الوداع: انّ هذا الدّين لن يزال ظاهراً على من ناواه لا يضرّه مخالف و لا مفارق حتّى يمضی من امتي إثنا عشر أميرا… کلّهم من قريش».[9]
10ـ «عن جابر بن سمرة: قال رسول اللّه‏ (صلی‌الله‌علیه‌وآله): لا يزال الدّين قائماً حتى یکون إثنا عشر خليفة من قريش».[10]
11ـ «عن جابر بن سمرة: قال رسول اللّه‏ (صلی‌الله‌علیه‌وآله): یکون بعدي إثنا عشر خليفة کلّهم من قريش».[11]
12ـ «عن جابر بن سمرة: قال رسول اللّه‏ (صلی‌الله‌علیه‌وآله): یکون بعدي إثنا عشر اميرا کلّهم من قريش».[12]
13ـ «عن جابر بن سمرة: قال رسول اللّه‏ (صلی‌الله‌علیه‌وآله): لا يزال هذا الأمر عزيرا منيعا ظاهراً على من ناواه حتّى يملک إثنا عشر کلّهم من قريش. [13]
14ـ «… لا يزال هذالأمر صالحا حتّى یکون إثنا عشر أميرا کلّهم من قريش».[14]
15ـ «… لهذا الامّة إثنا عشر خليفة کلّهم من قريش».[15]
16ـ «… لا يزال هذا الأمر مؤالى أو مقاربا حتّى يقوم إثنا عشر خليفة کلّهم من قريش».[16]
17ـ «… لا يزال هذا الدّين قائما حتّى یکون علیکم إثنا عشر خليفة کلّهم تجتمع عليه الامّة».[17]
18ـ «… لا يزال امر هذه الامّة ظاهراً حتّى يقوم إثنا عشر خليفة… کلّهم من قريش».[18]
19ـ «عن ابي‏ جحيفه قال: کنت مع عمّي عند النّبي (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فقال: لا يزال أمر امّتي صالحا حتّى يمضى إثنا عشر خليفة ثم قال کلمة و خفض بها صوته فقلت لعمّي و کان امامي ما قال يا عمّ؟ قال: یا بنيّ کلّهم من قريش».[19]
20ـ «عن کعب الاحبار: قال النّبي (صلی‌الله‌علیه‌وآله): یکون إثنا عشر مهديّا ثمّ ينزل روح اللّه‏ فيقتل الدجال».[20]
21ـ «عن ابي‏الجلد: قال النّبي (صلی‌الله‌علیه‌وآله): لاتهلک هذه الامّة حتّى یکون منها إثنا عشر خليفة کلّهم يعمل بالهدى و دين الحق منهم رجلان من اهل بيت محمّد يعيش احدهما أربعين سنة و الآخر ثلاثين سنة».[21]
22ـ «عن جابر بن سمرة: قال رسول اللّه‏ (صلی‌الله‌علیه‌وآله): لا يزال هذا الدّين قائما حتّى یکون علیکم إثنا عشر کلّهم تجتمع عليه الامّة کلّهم منّي أو من اهل بيتي».[22]
23ـ «… انّ الاسلام لا يزال عزيزا إلى اثنى‌عشر خليفة… کلّهم من قريش».[23]
24ـ «… یکون بعدي إثنا عشر أميرا غير أن حضينا کلّهم من قريش».[24]
25ـ «عن عيسى بن يونس إذا حدث بحديث: يملک هذه الامّة إثنا عشر خليفة قال: قد مضى من هولاء خمسة أبوبکر و عمر و عثمان و على و عمر بن عبدالعزيز».[25]
26ـ «عن عبداللّه‏ بن عمر يقول سمعت رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وآله)‏ یکون فیکم إثنا عشر خليفة أبوبکر الصّدّيق لايلبث بعدي إلّا قليلا».[26]
27ـ «… رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وآله)‏ يقول: إثنا عشر خليفة أبوبکر الصّدّيق لايلبث بعدي الّا قليلاً و صاحب رحا دار العرب يعيش حميدا و يموت شهيدا فقال رجل: من هو يا رسول اللّه؟‏ قال: عمر بن الخطاب».[27]
28ـ «… یکون إثنا عشر خليفة، فذکر أبابکر و عمر ثمّ التفت إلى عثمان فقال: و أنت سيألک النّاس ان تخلع قميصا کساکه اللّه‏ و الّذي نفسي بيده لئن خلعته لاتدخل الجنة حتّى تلج الجمل في سم الخياط».[28]
29ـ «عن جابر بن سمرة:… لا يزال هذا الدّين عزيزا منيعا ينصرون على من ناواهم عليه إلى اثنى‏عشرة خليفة… کلّهم من قريش».[29]
30ـ «… لا يزال الاسلام ظاهراً حتّى یکون إثنا عشر أميرا أو خليفة کلّهم من قريش».[30]
31ـ «… لا يزال هذا الدّين صالحا لايضرّه من عاداه أو من ناواه حتّى يملک إثنا عشر أميرا کلّهم من قريش».[31]
32ـ «… لاتزال هذه الامّة مستقيم أمرها ظاهر على عدوّها حتّى يمضى منهم إثنا عشر خليفة کلّهم من قريش».[32]
33ـ «… لا يزال هذا الأمر في مسکة و في علياء حتّى يملک إثنا عشر من قريش».[33]
34ـ «… یکون لهذه الامّة إثنا عشر قيّما لايضرّهم من خذلهم… کلّهم من قريش».[34]
35ـ «… لا يزال هذا الأمر ظاهراً على من ناواه لايضرّه مخالف و لا مفارق حتّى يمضى إثنا عشر خليفة من قريش».[35]
36ـ «… لا يزال أمر هذه الامّة ظاهراً حتّى يقوم إثنا عشر… کلّهم من قريش».[36]
37ـ «… لاتزال هذه الامّة مستقيم أمرها حتّى یکون إثنا عشر خليفة… کلّهم من قريش».[37]
38ـ «… لا يزال الدّين قائما حتّى یکون إثنا عشر خليفة من قريش ثمّ يخرج کذّابون بين يدى السّاعة».[38]
39ـ «… لا يزال هذا الدّين قائما حتّى یکون علیکم إثنا عشر خليفة کلّهم تجتمع عليه الامّة کلّهم من قريش ثمّ یکون الهرج».[39]
40ـ «… يملک هذه الامّة إثنا عشر خليفة کعدّة نقباء بني‏اسرائيل».[40]
41ـ «عن ابن مسعود:… یکون بعدي من الخلفاء عدد نقباء موسى».[41]
42ـ «عن أنس:… لن يزال هذا الدّين قائما إلى اثنى‌عشر من قريش فإذا هلکوا ماجت الأرض بأهلها».[41]
43ـ «عبداللّه‏ بن عمرو بن العاص رفعه:… إذا ملک إثنا عشر من بني‏کعب بن لؤى کان النقف و النقاف إلى يوم القيامة».[43]
44ـ «جابر بن سمرة:… بعدي إثنا عشر خليفة… کلّهم من بني‌هاشم».[44]
45ـ «عن عباية بن ربعى: قال رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وآله)‏: أنا سيد النّبيّين و علي سيد الوصيّين انّ أوصيائي بعدي إثنا عشر أوّلهم علي و آخرهم القائم المهدي».[45]
46ـ «عن الأصبغ بن نباته قال: سمعت ابن‌عباس يقول: قال رسول‏اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وآله):‏ أنا السّماء و أنا البروج فالأئمة من اهل بيتي و عترتي أوّلهم علي و آخرهم المهدي و هم إثنا عشر».[46]
47ـ «عن علي بن ابي‏طالب: قال رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وآله):‏ الأئمة بعدي إثنا عشر أوّلهم أنت يا علي و آخرهم القائم الذي يفتح اللّه‏ على يديه مشارق الأرض و مغاربها».[47]
گرچه نمونه‏‌هاى احاديث اثناعشر از اين عدد بيشتر است، اما با اين 47 روایت، تفاوت کمى دارند؛ پس تنها به اين عدد اکتفا کرديم.

بررسى رجالى احاديث اثناعشر

احاديث اثناعشر در منابع روایی اهل‌سنت مقام مهمی داشته و اکثر منابع حدیثی قديم و جديد به اين احاديث پرداخته‌اند؛ اين امر اگر نشانه صحت و معتبر بودن حديث نباشد ولى قریب به صحت و حقيقت بودن اين حديث حتمى است.
براى اينکه بيشتر به صحت و واقعيت اين احاديث اذعان کرده و اعتقاد پيدا کنيم، چند نمونه از اين احاديث را بررسى رجالى می‌کنيم. از منابع روایی و حديثى اهل‌سنت، دو منبع «صحيح بخارى» و «صحيح مسلم» که نزد آن‌ها معتبر بوده و مقام والا دارند را انتخاب می‌کنيم. از اين منابع اهم اهل‌سنت، دو حديث که یکى حامل کلمه «إثنا عشر أميرا» و دومى حامل کلمه «إثنا عشر خليفة» است را براى بررسى رجالى انتخاب می‌کنیم.

1ـ حديث از صحيح بخارى

«حدثنى محمد بن المثنى حدثنا غندر حدثنا شعبه عن عبدالملک سمعت جابر بن سمرة قال: سمعت النّبي (صلی‌الله‌علیه‌وآله) يقول: یکون إثنا عشر أميرا، فقال کلمة لم اسمعها فقال أبي: انّه قال کلّهم من قريش».[48]
بررسى رجالى از کتب رجال اهل‌سنت
در سند اين حديث، محمد بن المثنى، غندر (محمد بن جعفر)، شعبه (بن حجاج) و عبدالملک بن عمير آمده‌اند.
محمد بن مثنى: «الحافظ الحجّة ابوموسى الغنرى محدّث بصرة ثقة صدوق».[49]
غندر: «اسمه محمد بن جعفر، کان ثقة صدوق».[50]
شعبه: «شعبة بن حجاج ثقة».[51]
عبدالملک: «عبدالملک بن عمير ثقة».[52]
جابر بن سمرة صحابى رسول‏خدا بود درباره وثاقتش اصلاً نياز به بحث نیست.
نتيجه: سند اين حديث از نظر اهل‌سنت کاملاً صحيح و معتبر است.

2ـ حديث از صحيح مسلم

«حدثنا رفاعة بن الهيثم الواسطى حدثنا خالد (ابن عبداللّه‏ الطحان) عن حصين عن جابر بن سمرة قال: دخلت مع ابي على النّبي (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فسمعته يقول: انّ هذا الأمر لاينقضي حتّى يمضي فيهم إثنا عشر خليفة قال ثمّ تکلّم بکلام خفی علىّ، قال: فقلت لأبي ما قال؟ قال: کلّهم من قريش».[53]
بررسى رجالى
در سند اين حديث، رفاعة بن الهيثم الواسطى، خالد بن عبداللّه‏ الطحان و حصين بن عبدالرحمان آمده‌اند.
رفاعة بن الهيثم الواسطى: «ثقة مقبول»؛ [54]
خالد بن عبداللّه‏ الطحان: «ثقة»؛[55]
حصين بن عبدالرحمان: «ثقة».[56]
نتيجه: سند اين حديث هم از نظر اهل‌سنت، صحيح است.

احاديث اثناعشر چه می‌گويند؟

بعد از اين‌که از 47 ‌حديث اثناعشر ذکرشده چند نمونه را ازنظر سند بررسى کردیم، متن اين احاديث را از جهات مختلف بررسى می‌کنيم. قصد داریم بدانیم که در حقیقت اين احاديث چه می‌گويند؟ چگونه خلفا را توصيف می‌کنند؟ براى آن‌ها چه ويژگی‌هایی را در نظر گرفته‌اند و نام کدام خلیفه را بیان کرده‌اند؟

الف ـ توصيف خلفا

خلفا در اين 47 حديث با کلمات مختلفی معرفى شده‌اند که اين کلمات، دال بر خلافت و جانشينى پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) است.
خليفه و خلفا: کلمه «خليفه» يا «خلفا» 29 بار در اين احاديث آمده است. [57]
امير: حدوداً هفت ‌بار کلمه «امير» ذکر شده است. [58]
ملک: سه‌ بار کلمه «ملک» و «يملک» آمده است. [59]
قيم و قائم: دو بار کلمه «قيم» و «يقوم» بیان شده است. [60]
ائمه: دو بار کلمه «ائمه» ذکر شده است. [61]
ولى: کلمه «ولى» یک‌ بار وارد شده است. [62]
اوصياء: یک‌ بار کلمه «اوصياء» آمده است. [63]
مهدى: یک ‌بار هم کلمه «مهدى» براى اين دوازده ‌نفر به کار رفته است. [64]
بدون توصيف کلمه‏‌اى: اين دوازده ‌نفر در دو مقام، بدون توصيف با کلمه‌ای خاص بیان شده‏اند؛ هرچند به‌گونه‌ای بیان شده‌اند که می‌‏تواند اوصاف بالا از آن‌ها انتزاع شود؛ مانند «یکون علیکم إثنا عشر…».[65]

ب ـ ويژگی‌هاى دوازده‌ خلیفه

اوصاف گوناگونی در احاديث اثناعشر براى اين دوازده ‌نفر بیان شده که اين اوصاف براى شناخت آنان و پیداکردن خلفای دوازده‏‌گانه واقعى، بسیار مهم است. ما در بررسى تطبيقى خلفای دوازده‌گانه از اين اوصاف بهره می‌بریم. ليستی از اوصاف و فضائل اين خلفا را در ذيل می‌آوريم:

1ـ ويژگى‏هاى قبيله‏اى و نسلى

الف‌ـ «کلّهم من قريش»؛[66] همه از قبيله قريش هستند.
ب‌ـ «من بني کعب بن لوى»؛[67] از فرزندان کعب بن لوى هستند.
ج‌ـ «کلّهم من بني‏هاشم»؛[68] همه از قبيله بنی‌هاشم هستند.
د‌ـ «من اهل بيتي و عترتي؛ کلّهم منّي أو من أهل بيتي»؛[69] از اهل‌بيت و عترت من هستند؛ همگی از من يا اهل‌بيت من هستند.

2ـ ويژگی‌هاى معنوى و عظمت

الف‌ـ «کلّهم يعمل بالهدى و دين الحق»؛[70] همه به هدايت و دين حق، عمل می‌کنند.
ب‌ـ «کلّهم تجتمع عليه الامّة»؛[71] امت بر آن‌ها اجماع می‌کند.
ج‌ـ «کعدّة نقباء بني‏اسرائيل»؛[72] مانند تعداد نقبای بنی‌اسرائيل هستند.
دـ «کعدّة نقباء موسى»؛[73] مانند تعداد نقبای حضرت موسى (علیه‌السلام) هستند.
ه‍‌ـ «آخرهم القائم الّذي يفتح اللّه‏ على يديه مشارق الأرض و مغاربها»؛[74] آخرين فرد از آن‌ها قائم است که پروردگار با دست مبارک او شرق و غرب زمين را فتح می‌کند.

3ـ احوال بعد از آن‌ها

الف‌ـ «ثمّ ينزّل روح اللّه‏ فيقتل الدجال»؛[75] پس از آن‌ها روح خدا (حضرت عيسى (علیه‌السلام)) نازل مى‏‌شود و او دجال را می‌کشد.
ب‌ـ «ثمّ يخرج کذّابون بين يدي السّاعة»؛[76] بعد از آن‌ها پيشاپيش قيامت، دروغگویان ظاهر می‌‏شوند.
ج‌ـ «فإذا هلکوا ماجت الأرض بأهلها»؛[77] وقتى آن‌ها می‌‏ميرند، زمين همه اهل خودش را نابود می‌کند.

ج ـ نام‌های ذکرشده خلفا در احادیث اثناعشر

نام اصحاب: سه‌ حديث که عمده ناقل آن‌ها عبداللّه‏ بن عمر است، نام سه ‌نفر از اصحاب را صراحتاً بیان کرده است. در حديث اوّل فقط نام «ابوبکر» آمده؛[78] در حديث دوم، اسم ابوبکر و عمر با هم ذکر شده[79] و در حديث سوم اسم ابوبکر، عمر و عثمان آمده است .[80]
نکته: در بحث بررسى تطبيقى خلفا شرح می‌‏دهيم که در طريق سند اين سه ‌حديث، سه ‌راوى هستند که اهل‌سنت آن‌ها را ‌ضعيف شمرده‌اند.
نام‌های اهل‌بيت (علیهم‌السلام): در سه‌ حديث که ناقل آن‌ها على بن ابى‏طالب (علیه‌السلام)، ابن‌عباس و عباية بن ربعى هستند، نام اميرالمؤمنين على (علیه‌السلام) و حضرت مهدى (عجّل‌الله‌فرجه) با صراحت بیان می‌شود. [81] مثلاً عبارت یکى از احاديث اين‌گونه است:
«الأئمة بعدي إثنا عشر أوّلهم أنت يا علي و آخرهم القائم».[82]
امامان پس از من دوازده ‌نفرند؛ اى على! نخستین آن‌ها تو هستی و آخرین آن‌ها قائم است.

نقد و بررسى تطبيقى خلفای دوازده‌‏گانه

اگرچه احاديث اثناعشر تعداد، صفات و چند نام از خلفای دوازده‏‌گانه را بیان کردند، امّا اين پرسش در ‌جاى خود باقى است که بالاخره مصاديق حقيقى «اثناعشر خليفة» چه کسانى هستند؟ آيا منظور از خلفای دوازده‌گانه، افرادى هستند که بعد از پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) زمام حکومت را چه از طريق مشروع يا نامشروع به دست گرفتند؟ اگر ما اين افراد را به‌عنوان خلفای دوازده‌گانه بپذيريم، بسیاری از اوصاف و ويژگی‌هايى که در احاديث ذکر شد بر آن‌ها منطبق نمی‌‏شود.
با اينکه مراد از خلفای دوازده‌‏گانه، امامان اهل‌‏بيت (علیهم‌السلام)‏ هستند که چند حديث با صراحت به آن اشاره دارد، امّا اين مطلب با بعضی از احاديث اهل‌سنت ناسازگار است؛ بنابراین بايد مشکل را تحليل و بررسى کرد.
قبل از ورود به تحليل و بررسى و بیان مصاديق حقيقى خلفای دوازده‏‌گانه، بهتر است که با آراى علمای بزرگ اهل‌سنت در اين باره آشنا شويم؛ شايد اين امر ما را به قضاوت درست و محکم، نزدیک‏‌تر کند.

اقوال علمای اهل‌سنت درباره احاديث اثناعشر

با جست‌وجو در کتب علمای بزرگ اهل‌سنت، دوازده‌ قول درباره احادیث اثناعشر يافتيم که همه اين اقوال را به ترتيب ارائه می‌‏دهيم. بعد از ارائه اين اقوال، نظرات علمای اهل‌سنت را تجزیه‌وتحلیل می‌کنيم.

قول اوّل

ابن‌حجر در کتاب «فتح البارى» می‌‏نويسد:
«ابن‌بطال از مهلب نقل مى‏کند که او گفت: من کسى را نديدم که درباره اين حديث به چيز معينى یقین داشته باشد؛ گروهی گفته‌اند: منظور از حديث، خلفا و امرای متوالى است؛ يعنى بعد از ديگرى به امارت می‌‏رسند. قوم ديگرى گفته‌اند: اين اتفاق در زمان واحد می‌افتد؛ يعنى در یک ‌زمان امت مسلمان، دوازده‌ مدعى خلافت دارد؛ ولى آنچه من گمان دارم آن است که پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بعد از خودش از فتنه‌هاى عجيب خبر داده که مردم اين‌قدر پراکنده می‌‏شوند که در یک‌ زمان، دوازده ‌امير خواهند داشت. گفت: اگر منظور پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) غير از اين بود حتماً می‌گفت که اين دوازده ‌امير فلان کارها می‌کنند، وقتى ايشان از اين امر خبر نداده پس ما می‌فهمیم که منظور ايشان همان بود که اين‌ها در زمان واحد هستند».
ابن‌حجر بعد از نقل کلام مهلب می‌گويد: «اين کلام آن کسى است که از طرق حديث غير از روايت بخارى چيزى نمی‌‏شناسد درحالى‌که شما رواياتى را در صحيح مسلم نقل‌شده می‌‏دانيد که در آن روايات، صفاتى ذکر شده که مربوط به ولايت دوازده‌ خلفیه است ازجمله «و هو کون الاسلام عزيزا منيعا». همچنین در روايت ديگر، صفت ديگرى نقل شده که همه مردم بر ولايت و خلافت آن‌ها اتفاق می‌کنند. همين حديث از ابوداوود ذکر شده که ايشان اين حديث را از طريق اسماعيل از ابوخالد از پدرش از جابر بن سمره به اين صورت نقل کرده است: «لا يزال هذا الدّين قائما حتّى یکون عليهم إثنا عشر خليفة کلّهم تجتمع عليه الامّة» و طبرانى به‌صورت ديگر از أسود بن سعيد و او از جابر بن سمره نقل می‌کند که در آن ذکر شده است: «لاتضرّهم عداوة من عاداهم»».[83]

قول دوم

ابن‌حجر، نظر قاضى عياض را نقل می‌کند: قاضى عياض گفته است: باتوجه به اينکه در حديث، عدد دوازده آمده دو پرسش بیان می‌‏شود: اوّل اينکه اين حديث با ظاهر حديث سفينه[84] تعارض می‌کند. حديث سفينة که اصحاب سنن آن را نقل کرده و ابن‌جبان و غيره آن را صحيح می‌دادند: «بعد از من خلافت سى سال است و بعد از آن ملوکيت است» و ما ديديم که در سى سال بعد از پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) مدت خلافت خلفای چهارگانه و ايّام خلافت حسن بن على است.
دوم اينکه بعد از پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آن‌هايى که امور خلافت را به دست گرفتند، بيشتر از اين عدد بودند.
قاضى عياض در مقام پاسخ هردو پرسش می‌گوید: پاسخ پرسش اوّل اين است: آن خلافتى که در حديث سفينة از آن خبر داده شده خلافت نبوت است درحالی‌که در حديث جابر بن سمرة خلافت با خلافت نبوت تقييد داده نشده است. پاسخ پرسش دوم اين است که پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) منحصر نکرد که بعد از من فقط دوازده ‌خلیفه من است لاغير؛ ايشان گفته است که بعد از من دوازده ‌نفر خلیفه‌اند؛ پس زيادشدن خلفا از اين عدد مانع نیست.
پس به نظر من اين حديث بر هر ولى، صدق مى‏کند اگر اين را قبول نکنيم احتمال دارد که منظورش از امامان عدول، آن افرادى هستند که استحقاق خلافت دارند. از اين افراد خلفای اربعه گذشتند؛ پس حتماً قبل از قيامت اين عدد کامل می‌‏شود. [85]

قول سوم

اين قول اگرچه شبیه قول اوّل است ولى امتيازش در این است که در قول اوّل تفسير حديث بود و اينجا از وقوع و مصاديق خبر داده شده است.
ابن‌حجر، نظر بعضى از علما را اين‌طور ارائه کرده است: برخی گفته‌اند که اين‌ها در زمان واحد هستند و مردم به‌خاطر اين‌ها پراکنده می‌‏شوند. اين امر در قرن پنجم اتفاق افتاد که در اندلس در یک ‌منطقه، شش‌ نفر به‌عنوان خليفه بودند و در همان زمان، رئيس مصر و حاکم عباسى در بغداد هم مدعى خلافت بودند، همچنين‌ در ديگر مناطق جهان، خوارج و علوی‌ها هم دولت‏‌ها داشتند. [86]

قول چهارم

نظر شخص ابن‌حجر است که می‌گوید: احتمال دارد منظور از حديث اين باشد که دوازده ‌نفر در مدت عزت خلافت و قوت اسلام هستند؛ زمانى که امور خلافت، محکم و همه مردم به خليفه زمان متفق باشند.
اين مطلبى است که بعضى احاديث با ذيل «کلّهم تجتمع عليه الامّة» تأیيد می‌کنند. اين چيزى است که در تاريخ، وجود داشته تا اينکه امور خلافت بنى‌اميه مضطرب شد؛ در ميان بنى‌اميه فتنه‏ها پديدار شد. آن زمان خلافت وليد بن يزيد بود. اين اضطراب باقى ماند تا دولت عباسی برپا شد؛ پس تا زمان وليد بن يزيد اين عدد موجود و صحيح بود اگرچه اينجا وجوهى ديگر هم محتمل است. واللّه‏ اعلم از منظور حقيقى حديث».[87]
همين‌جا ابن‌حجر با شدت قول اوّل را رد می‌کند و می‌گوید: اين قول که مراد، در زمان واحد، خلفای دوازده‏‌گانه وجود دارند، قول مهلب است ولى اين قول مردود است؛ زيرا در احاديث آمده است که همه مردم بر اين خلفا اجتماع می‌کنند اما با بودن خلفای دوازده‌‏گانه در یک‌ زمان، افتراق مردم محقق می‌‏شود نه اجتماع.

قول پنجم

اين قول ابن‌جوزى است و ابوالحسين بن منادى هم به‌عنوان وجه اوّل از سه ‌وجه، ارائه کرده است: در اين حديث، پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بعد از خود و اصحابش به ولاياتى (دولت‏‌ها) اشاره کرده است؛ زيرا امور اصحاب پيامبر به پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) مربوط است؛ پس در واقع ايشان به عدد خلفای بنى‌اميه اشاره کرده و منظور ايشان از «لا يزال الدّين»، «الولاية» است‏ که اين مربوط به خلافت دوازده ‌نفر است و بعد از اين‌ها اين خلافت به افرادى که از اين‌ها شديدتر بودند منتقل شد.
اوّلين خليفه بنى‌اميه، يزيد بن معاويه است و آخرين خليفه، مروان الحمار است. در اين صورت تعدادشان سيزده نفر است و ما عثمان، معاويه و ابن زبير را حساب نمی‌کنيم؛ چون اين‌ها صحابه بودند. همچنين مروان بن حکم را از خلفای بنی‌‏اميه خارج می‌کنيم؛ چون درباره‏‌اش اختلاف است که صحابى بوده يا نه؛ بيشتر ظن در صحابى بودن او است‏. با خارج‌کردن مروان بن حکم، عدد خلفای بنى‌اميه درست شد.
بعد از اينکه خلافت از دست بنی‌اميه خارج شد، فتنه‏‌هاى عظيم و جنگ‏‌هاى بزرگ اتفاق افتاد و اين چيزى است که حديث ابن‌مسعود که ابوداوود آن را آورده تأیيد کرده و بیان می‌کند: «تدور رحى الاسلام لخمس و ثلاثين أو ستّ و ثلاثين أو سبع و ثلاثين فإن هلکوا فسبيل من هلک و إن يقم لهم دينهم لهم سبعين عاما…» خطابى گفت: مراد از دين در قول پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) «يقم لهم دينهم»، «الملک» است او گفته: از اين نظر، اشاره به مدت ملک بنی‌اميه است که بعد از آن‌ها به بنی‌عباس انتقال پيدا کرد. [88]

قول ششم

اين قول، وجه دوم ابوالحسين بن المنادى است که وی اين مطلب را در جزئی از کتابش که مربوط به احاديث حضرت مهدى (عجّل‌الله‌فرجه) است ارائه کرده و می‌گوید: احتمال دارد معناى حديث اين باشد که اين دوازده‌ خلیفه بعد از مهدى باشند که در آخرزمان خروج می‌کند. من در کتاب دانيال اين مطلب را يافتم که وقتى مهدى می‌‏ميرد بعد از او از فرزندان سبط اکبر، پنج‌ فرد، ملک (پادشاه) می‌‏شوند، بعد از آن‌ها از فرزندان سبط اصغر، پنج ‌نفر، ملک می‌‏شوند، بعد از آن‌ها آخرين نفر از سبط اصغر براى خلافت از سبط اکبر شخصى را وصى قرار می‌‏دهد، بعد از آن شخص، پسر او سلطان می‌‏شود؛ با اين حساب، دوازده‌ ملک کامل می‌‏شوند و هر یک از آن‌ها امام مهدى است.
ابن‌منادى گفت: در روايت ابی‌‏صالح که او از ابن‌عباس نقل کرده اين مطلب است که اسم مهدى، محمّد بن عبداللّه‏ است… پروردگار به دست او اين امت را از همه سختی‌ها نجات می‌‏دهد و با عدالت او همه ظلم‌‏ها نابود می‌‏شوند. بعد از آن، امر خدا درباره دوازده ‌نفر می‌آيد که شش‌ نفر از فرزندان ‌حسن (بن على بن ابی‌طالب) و پنج‌ نفر از فرزندان حسين و آخرين نفر که غير از آن‌ها است؛ او که مُرد، فساد در زمان راه پيدا می‌کند چنان‌که از کعب الاحبار نقل شده «بعد از من دوازده‌ مهدى هستند که بعد از آن‌ها روح‌اللّه‏ نازل می‌‏شود و دجال را به قتل می‌‏رساند. [89]

قول هفتم

اين قول، وجه سوم ابوالحسین بن منادى است: مراد از حديث، وجود دوازده‌‏گانه خلفا در تمام مدت اسلام تا قيامت است که اين‌ها به حق عمل می‌کنند، اگرچه ايام خلافت اين‌ها متوالى نیست. اين مطلب از حديثى که مسود در مسند کبير خود از طريق ابی‌بحران اباجلد آورده تأیيد می‌‏شود: «اين امت هلاک نمی‌‏شود تا این‌که از آن‌ها دوازده ‌نفر خلیفه می‌‏شوند که همه به هدايت و دين حق عمل می‌کنند. در آن‌ها دو نفر از اهل‌بيت محمد هستند که یکى از آن دو، چهل‌ سال و ديگرى سى سال زندگى می‌کند»؛ بنابراين جمله «ثم یکون الهرج» يعنى فتنه‏‌هايى به‌پا می‌‏شوند که مربوط به قيامت است؛ ازجمله آن فتنه‌‏ها خروج دجال است. بعد از آن‌ها يأجوج و مأجوج خروج می‌کنند تا اين‌که دنيا نابود می‌‏شود. [90]
تأیيدی برای قول هفتم
ابن‌حجر در سه‌ وجه ارائه شده از سوى ابن‌منادى، وجه سوم را ارجح می‌‏شمارد و می‌گويد: اين وجه از طرف بعضی از احاديث صحيح، تأیيد می‌شود؛ چون در این احاديث آمده است «کلهم تجتمع عليه الناس». توضيح مطلب اين است که مراد از اجتماع، اطاعت مردم به‌خاطر بيعت آن‌ها است. آنچه در تاريخ واقع شده همه مردم بر [خلافت] ابوبکر اجتماع کردند، بعد از آن بر عمر، پس از آن بر عثمان و سپس بر على اجتماع کردند تا اين‌که امر حکمين در جنگ صفين پيش آمد و معاويه آن روز عنوان خلافت گرفت.
بعد از على در موقع صلح حسن، مردم به معاويه اجتماع کردند و بعد از معاويه به پسر او يزيد اجتماع کردند. اين کار براى حسين انجام نگرفت، بلکه او قبل از اين‌که به خلافت برسد، کشته شد.
وقتى درباره يزيد اختلاف شد، مردم به خلافت عبدالملک بن مروان اجتماع کردند و سپس ابن‌زبير کشته. بعد از عبدالملک چهار پسر او مورداجتماع قرار گرفتند. بعد از آن‌ها سليمان، پس از او يزيد و بعد از او هشام به امر خلافت رسيد. بين سليمان و يزيد، زمان خلافت عمر بن عبدالعزيز هم است. اين هفت‌ نفر بعد از خلفای راشدين بودند که دوازدهمين، همان وليد بن يزيد است؛ بعد از آن فتنه‌‏ها به‌پا شد. احوال امت مسلمان تغيير کرد و مردم به هيچ خليفه‌اى اجتماع نکردند. [91]

قول هشتم

حافظ عمادالدين بن کثير در تفسيرش ذیل آيه «وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَي عَشَرَ نَقِيبًا»[92] حديث جابر بن سمره از روايت صحيحين و متن احاديث مسلم را ‏آورده و می‌گويد: منظور از اين حديث، بشارت درباره دوازده‌ خلیفه صالح است که حق را اقامه می‌کنند. آن‌ها به عدالت با مردم رفتار می‌کنند و لازم نيست که متوالى باشند و ايام خلافت آن‌ها بعد از ديگرى باشد.
از اين دوازده ‌نفر، چهار خلیفه به اين روش بودند؛ آن‌ها ابوبکر، عمر، عثمان و على (رضی‌الله‌عنهم) بودند. از اين‌ها عمر بن عبدالعزيز هم بود، همين طور از امامان و بعضى از خلفای بنی‌عباس بودند. قبل از اين‌که قيامت برپا شود ولايت اين‌ها است. ازجمله اين‌ها مهدى است که درباره‌اش احاديث، بشارت داده که پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: اسم او مثل اسم من و اسم پدرش مثل اسم پدر من است. او زمين را با عدل و قسط پر می‌کند چنان‌که با ظلم و جور پر شده بود. [93]

قول نهم

صاحب کتاب «عون المعبود»، عظيم‌آبادى در کتاب مهدى، قولی از دو عالم بزرگ اهل‌سنت، توریشتى و نووى را بیان می‌کند و می‌گوید: «السبيل في هذا الحديث و ما يعتقبه في هذا المعنى أن يحمل على المقسطين منهم فانّهم هم المستحقّون لاسم الخليفة على الحقيقة و لايلزم أن یکونوا على الولاء و إن قدر انّهم على الولاء. [94]
راه درست در معنا کردن اين حديث همين است که بايد حديث را به خلفای عادل و دادگر حمل کرد؛ چون در حقيقت آن‌ها اهليت و استحقاق اسم خليفه را دارند.
النووى هم با کمى تفاوت همين نظر را دارد: «هرچند مضمون اين حديث به هر والى صدق می‌کند ولى احتمال دارد که مرادش آن والی‌های عادلی باشند که استحقاق خلافت دارند. چند نفر از اين‌ها که گذشته‌اند را می‌‏دانيم و حتماً اين عدد قبل از قيامت تمام می‌شود. [95]
همين‌جا عظيم‌آبادى، صاحب عون المعبود، نظر تحقيقى خود را به‌عنوان «فالتحقيق في هذه المسألة» ارائه می‌کند: بعد از خلفا معاويه، عبدالملک، چهار پسر او، عمر بن عبدالعزيز و وليد بن يزيد بن عبدالملک، خلفای اثناعشر هستند. [96]

قول دهم

ابوداوود، محدث معروف اهل‌سنت، درباره حديث خلفای اثناعشر می‌گوید: «از خلفای دوازده‌گانه، پنج‌ نفر گذشته و آن‌ها ابوبکر، عمر، عثمان، على و عمر بن عبدالعزيز بودند. [97]

قول يازدهم

مفسر عظيم اهل‌سنت، جلال‌الدين سيوطى در شرح اين حديث می‌گوید: «چهارخليفه، حسن، معاويه، ابن‌زبير، عمر بن عبدالعزيز، از بنی‌عباس مهدى و دو تا منتظر (ما انتظار می‌کنيم) خلفای دوازده‏‌گانه هستند که یکى از منتظران، مهدى است. او از اهل‌بيت محمد است و ديگر منتظری بيان نشده است».[98]

قول دوازدهم

صاحب «ينابيع» با نقد و بررسى نظرات ديگر علمای اهل‌سنت، نظر تحقيقى خود را درباره حديث اثناعشر، اين‌طور ارائه می‌کند:
بدانيد مراد پيامبر خدا از حديثش، ائمه دوازده‏‌گانه از اهل‌بيت و عترت خودش است؛ زيرا ممکن نيست اين حديث را بعد از پيامبر به اصحابى که خلیفه شدند حمل کنيم؛ چون آن‌ها از دوازده نفر کمتر بودند.
همچنين ممکن نيست که حدیث را به ملوک اموى حمل می‌کنيم؛ زيرا اوّل این‌که عددشان از دوازده زيادتر بودند، دوم به دلیل ظلم‏‌هاى فاحشی که اين‌ها غير از عمر بن عبدالعزيز بر امت اسلامى روا کردند و سوم اين‌ها از بنى‌هاشم نبودند؛ زیرا پيامبر فرمود: «کلّهم من بني‌هاشم». اين مطلب را در روايت عبدالملک که او از جابر نقل کرده يافتيم؛ وقتى پيامبر به اين جمله رسيدند صدا را کوتاه کردند؛ براى اينکه مردم خلافت بنى‌هاشم را (به‌خاطر کينه و بغض قلبى) دوست نداشتند.
ممکن نيست که اين حديث را به ملوک بنى‌عباس حمل کنيم؛ زيرا آن‌ها هم از عدد مذکور زيادتر بودند و کمتر آیه «قُلْ لَا أَسْأَلُکُمْ عَلَيهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى» و حديث کساء را رعايت کردند؛ پس لازم است که اين حديث را به ائمه دوازده‏‌گانه اهل‌بيت و عترت پيامبر (علیهم‌السلام) حمل کنيم؛ زيرا فقط آن‌ها در زمان‌هاى خودشان اعلم، اجل، اورع، اتقی، از نظر نسب اعلى، از نظر حسب افضل و نزد خدا اکرم بودند؛ علوم آن‌ها به وسائط آبا و اجدادشان به جدّ آن‌ها پيامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) متصل بود، به‌عنوان وراثت و لدّنى‌بودن. این‌گونه است که اهل علم و تحقيق و اهل کشف و توفيق آن‌ها را شناختند و تأکيد کردند که مراد پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، ائمه دوازده‌‏گانه از اهل‌بيتش بوده است. حديث ثقلين و احاديث بسیار ديگر که در اين کتاب و کتب ديگر مذکورند به اين معنى شهادت و ترجيح می‌دهند.
اين قول پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) که در روايت جابر بن سمره آمده «کلّهم تجتمع عليه الامّة»، منظور پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) اين است که امت به امامت همه اين‌ها در زمان ظهور مهدى قائم اقرار می‌کند. [99]

نقد و بررسى

دوازده ‌قول از اقوال علمای بزرگ اهل‌سنت را ارائه کرديم، اقوال ديگری هم دارند که شبيه همين دوازده‌ قول‏ است ولى اين معما و مشکل براى ما حل نشد که آن دوازده‌ خلیفه که پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از وجود مبارک آن‌ها خبر داده کدام شخصيت‌‏هاى والای تاريخى هستند؟
اين اقوال اختلاف‌‏هاى گوناگون دارند؛ با اين‌که بعضى قائل‏اند اين دوازده‌ خلیفه در یک ‌زمان هستند؛ گروهی در اين باره به قرن پنجم اشاره کردند که اين قضيه اتفاق افتاده ولى برخی از علما با صراحت اين قول را رد می‌کنند؛ زیرا مستلزم افتراق امت است درحالی‌که پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: امت بر آن‌ها اجتماع می‌کند.
بعضی از علما، خلفایی که صحابی بودند را در اين دوازده‌ خلیفه داخل کردند. برخی صحابه را خارج کردند و فقط ملوک بنى‏اميه را دوازده خلیفه دانستند. عده‌ای از علمای اهل‌سنت بر این باورند که دوازده‌ خلیفه بعد از زمان امام مهدى (عجّل‌الله‌فرجه) خواهند بود. کسانی که خلفای راشد و ملوک بنى‏اميه را جزء خلفای اثناعشر می‌دانند هم اختلاف دارند؛ يعنى چند نفر از ملوک بنى‏اميه را داخل می‌کنند بعضى را خارج می‌کنند. عده‌ای از علما به‌خاطر ويژگى‌‏های موجود در احاديث اثناعشر بر این باورند که فقط والى عادل و مقسط مى‌‏تواند عنوان خليفه داشته باشد و اين اتفاق تا قيامت مى‏‌افتد.
بعضى مى‏‌گويند: اين خلفا به‌صورت متوالى به خلافت مى‌‏رسند يا اين‌که فاصله‏ کمی با هم دارند و آن‌ها را نام بردند. برخی ديگر نظرشان اين است که عده‌ای از خلفای اثناعشر آمده و عده ديگری تا روز قيامت مى‌‏آيند؛ در اين صورت، آخرين نفر مهدى است که از اهل‏بيت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) است و دنيا را پر از عدل و حق مى‏‌کند.
گروهی، از خصوصيات احاديث اثناعشر استدلال کرده، ائمه اهل‌بيت (علیهم‌السلام) را خلفای اثناعشر دانستند و خلافت صحابه و بنى‏‌اميه را تحت عنوان خلفای اثناعشر به‌شدت رد کردند.

نتيجه بررسى آرای علمای اهل‌سنت

اختلاف فاحشى که در آراى علماى اهل‌سنت مشاهده می‌‏شود اين نتيجه را در پی دارد که علماى اهل‌سنت در شرح و بيان مصاديق حديث اثناعشر متفق نيستند. مصاديقی را که بیان کردند بدون نص و دليل بوده و فقط نظرهاى شخصى خودشان را ابراز کرده‌اند؛ لذا ما مى‌‏توانيم بگوييم که اين‌ها حیران و سرگردان بوده و نمى‌‏توانند در شرح اين حديث به حقيقت و واقع برسند.
البته نظر توريشتى، نووى و صاحب ينابيع، نسبتاً از همه بهتر و خيلى نزدیک به مضمون احاديث اثناعشر بود؛ به‌خصوص تحليل و نقد صاحب ينابيع که در اينجا مهم بوده و ما از نقد او استفاده مى‏‌کنيم.

نقد آراى علماى اهل‌سنت با ويژگى‏هاى احاديث

بیشتر علماى اهل‌سنت در صدد بيان مصاديق خلفای اثناعشر بودند و مصاديق گوناگونی را بیان کردند. مجموع این دیدگاه‌ها بيش از شش‌ مورد نيست. اين شش ‌دیدگاه را به ترتيب بیان کرده و نقد مى‏‌کنيم:

دیدگاه اوّل

دیدگاه قاضى عياض که خلفای چهارگانه را جزء خلفای اثناعشر آورده و درباره هشت خلیفه باقی‌مانده گفته است که تا قيامت ظاهر مى‌‏شوند.
ابن‌حجر، ابن‌منادى، نووى، العظيم‌آبادى، ابن‌کثير و سيوطى با ايشان موافقند و خلفای صحابی را داخل در خلفای اثناعشر می‌دانند.
سه‌ حديث از 47 حديث اثناعشر، مؤيد اين مطلب است؛ زيرا با صراحت ابوبکر، عمر و عثمان را به‌عنوان مصادیق خلفای اثناعشر نام برده‌اند. عمده ناقل اين احاديث، عبداللّه‏ بن عمر است. یکى از احاديث را اينجا بیان مى‏‌کنيم:
«عن عبداللّه‏ بن عمر يقول: سمعت رسول‏اللّه‏: یکون إثنا عشر خليفة فذکر أبابکر و عمر ثمّ التفت إلى عثمان فقال: و أنت سيالک النّاس أن تخلع قميصا کساکه اللّه‏…».[100]
از عبداللّه‏ بن عمر نقل شده که گفت: شنيدم که پيامبر خدا فرمود: دوازده خلیفه مى‏‌آیند؛ پس ايشان اسم ابوبکر و عمر بیان نمود و سپس به عثمان توجه کرد و فرمود: مردم از تو مى‏‌خواهند آن لباسی که پروردگار تو را پوشانيده (خلافت) بکشی….
نقد و بررسی
اشکال اوّل: بیشتر علماى اهل‌سنت که خلفای راشد را جزء خلفای اثناعشر می‌دانند به دو دلیل است: 1ـ در حديث آمده «کلّهم يعمل بالهدى و دين الحق»، همه به هدايت و دين حق عمل مى‏‌کنند؛ بنابراین عادل و مستحق خلافت ‏هستند. اهل‌سنت به همین دلیل اين‌ها را از خلفای عادل و مقسط دانسته و مستحق خلافت می‌دانند. 2ـ ويژگى ديگر در احاديث «کلّهم تجتمع عليه الامّة» است که امت بر هر یک از آن‌ها اجتماع مى‏‌کند و هيچ‌کس اختلاف نمى‏‌کند؛ از همین رو اکثر علماى اهل‌سنت تصريح کرده‌اند که بدون شک خلفای راشد داخل در خلفای اثنا‏عشر هستند؛ چون امت به خلافت آن‌ها اجتماع کرده بود.
پرسش ما اين است که آيا مى‌‏شود به‌خاطر دو ويژگى از سایر ويژگى‏‌ها صرف‌نظر کرد؟
احاديث، دوازده‌ خلیفه‌ای که خلافت آن‌ها متوالى است را ذکر می‌کنند؛ بنابراین اکثريت علماى اهل‌سنت به متوالى بودن خلافت خلفای اثناعشر را پذیرفته و نام دوازده‌ خلیفه را با اختلاف بیان کرده‌اند. چگونه است که در اينجا فقط چهار صحابی به‌عنوان خليفه بیان شده است؟ بقيه خلفا کدام هستند؟ شاید اين همان سلسله‌ای نيست که پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از آن خبر داده است.
پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) خبر داده که بعد از سلسله خلفا، روح‌اللّه‏ نازل مى‌‏شود و زمين، همه اهلش را نابود مى‏کند؛ خلفا مانند نقبای بنى‏‌اسرائيل، دوازده ‌نفرند؛ از بنى‏‌قريش، بنى‌‏هاشم و اهل‌بيت پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) هستند؛ درحالى‌که غير از حضرت على (علیه‌السلام) خلفای راشد از بنى‌هاشم و اهل‌بيت پيامبر (علیهم‌السلام) نبودند.
فرض شده که اجتماع مردم به خلافت خلفای اربعه محقق شده است، اجتماع مردم زمانی است که عدّه قابل‌ملاحظه‌ای مخالف با اين امر نباشند؛ درحالى‌که کتب تاريخ در قضيه خلافت ابوبکر، عده سرشناس و مهمی را به‌عنوان مخالف، تصريح مى‏‌کند؛ سعد بن عباده رئيس انصار، زبير، عباس عموى پيامبر، اميرالمؤمنين على بن ابى‏طالب (علیه‌السلام)، سلمان، ابوذر غفارى و… مخالف اين امر بودند. سعد بن عباده تا لحظه مرگ اين خلافت را قبول نکرد و از بقيه با زور، شکنجه و تهديد، بيعت گرفته شد.
همين خليفه‌ای که اجتماع مردم به خلافت او حاصل نشد، خليفه دوم را با وصيت، نامزد خلافت مى‏‌کند بدون اين‌که از اصحاب و مردم امت اسلامى رضايت بگيرد. خليفه دوم، هنگام مرگ، شورايى تشکيل مى‏‌دهد و فقط به آن‌ها حق انتخاب خليفه مى‏‌دهد، درصورتى‌که اين کار را با توافق انجام ندهند تهديد به قتل مى‏‌کند.
فقط خلافت على (علیه‌السلام) خصوصيت اجتماع امت را دارد؛ زیرا مردم از شهرهاى مختلف اسلامى براى اعتراض به رفتار عمّال عثمان در دارالخلافه اجتماع کرده بودند. بعد از کشته‌شدن عثمان، به سمت على (علیه‌السلام) هجوم آوردند، آن حضرت را مجبور به خلافت کردند و از اين نظر، حجت را تمام کردند. فقط على (علیه‌السلام) بود که از مردم مناطق مختلف اسلامى بيعت گرفت و اجتماع مسلمين بر امر خلافت او محقق شد.
اشکال دوم: اين سه ‌حدیث که نام سه‌ نفر از خلفا در آن به‌عنوان خلفای اثناعشر آمده است چند اشکال اساسى دارند:
1ـ سه‌ راوى در سند اين احادیث از سوى علماى رجال اهل‌سنت، ضعيف شمرده شده‌اند، ربيعة بن سيف، سعيد بن ابى‏‌هلال و عبداللّه‏ بن صالح، که همه متهم به اختلاط و داراى ضعف هستند. [101]
2ـ اين سه ‌حديث فقط از عبداللّه‏ بن عمر نقل شده‌اند ولى ديگران مانند جابر بن سمره، اميرالمؤمنين (علیه‌السلام)، کعب‌الاحبار، ابى‌حجيفه، ابى‌جلد، ابن‌عباس، عباية بن ربعى و… اسامی خلفا را چنين نقل نکرده‌اند.
3 ـ اين سه ‌روايت از نظر مضمون توافق ندارند؛ در یک‌ حديث فقط اسم ابوبکر، در دومى نام ابوبکر و عمر و در سومى نام ابوبکر، عمر و عثمان آمده است.
4 ـ بعضى از علماى اهل‌سنت مانند ابن‌جوزى و صاحب ينابيع، خلفای اربعه را تحت عنوان خلفای اثناعشر نياورده و تأکيد داشتند که اين‌ها تحت اين عنوان نيستند.

دیدگاه دوم

گروهی از علماى اهل‌سنت مانند ابن‌حجر، عظيم‌آبادى و… همه مصاديق خلفای اثناعشر را بیان کردند؛ اقوال ایشان را در سابق به‌تفصیل بیان کرديم. خلاصه اقوال اين است: چهار خلیفه راشد، معاويه، يزيد بن معاويه، عبدالملک بن مروان، چهار پسر او وليد، سليمان، يزيد و هشام و دوازدهم وليد بن يزيد بن عبدالملک، تحت عنوان خلفای اثناعشر هستند. [102]
برخی مانند عظيم‌آبادى، يزيد بن معاويه را از اين عنوان خارج مى‏‌کنند و عمر بن عبدالعزيز را تحت اين عنوان مى‏‌آورند تا اين‌که اين عدد تکميل شود. [103]
دليل اين قول، ويژگى «کلّهم تجتمع عليه الامّة» است که در احاديث اثناعشر بیان شد. به نظر این گروه، همين افراد مذکور هستند که امت بر آن‌ها اجتماع کرده؛ لذا اين‌ها خلفای اثناعشر هستند.‏
ابن‌حجر می‌گوید: «ارجحها الثالث من أوجه القاضي لتأييده بقوله في بعض طرق الحديث الصحيحة کلّهم يجتمع عليه النّاس و إيضاح ذلک انّ المراد بالاجتماع إنقيادهم لبيعة و الذى وقع انّ الناس اجتمعوا على ابي بکر ثمّ عمر ثمّ عثمان ثمّ علي… و الثانى‌عشر هو الوليد بن يزيد بن عبدالملک…».[104]
از آن وجوهى که قاضى عياض براى شرح حديث اثناعشر ارائه کرده به نظرم وجه سوم ارجح است براى اين‌که در بعضى طرق احاديث صحيح، گفته شده: «کلّهم يجتمع عليه النّاس» توضیح مطلب آن‌که مراد از اجتماع اين است که با بيعت، از آن‌ها اطاعت مى‏‌کنند و آنچه واقع شده همين است که مردم بر [خلافت] ابوبکر، بعد از آن بر عمر، پس از آن بر عثمان و سپس بر على اجتماع کردند… دوازدهمين خليفه، وليد بن يزيد بن عبدالملک است….
نقد و بررسی
اين قول هم اشکالات مهم و ضعف‌های بسیاری دارد:
اشکال اوّل: در اين دیدگاه به ويژگى‏‌هاى ديگر احاديث اثناعشر توجه‏‌اى نشده است؛ مثالاً در یکى از احاديث اثناعشر آمده: «ثمّ ينزّل روح اللّه‏ فيقتل الدّجال»؛[105] بعد اين‌که آخرين خليفه از دنيا رفت، روح‌اللّه‏ (عيسى بن مريم) نازل مى‌شود و ايشان دجال را مى‏‌کشد.
در حديث ديگر آمده است: «فإذا هلکوا ماجت الأرض بأهلها»؛[106] وقتى اين‌ها همه از دنيا رفتند، زمين همه اهلش را نابود مى‏‌کند يعنى قيامت برپا مى‏‌شود.
طبق اين نظر پس از دوازدهمين خليفه، وليد بن يزيد بن عبدالملک، نه روح‌اللّه‏ نازل شد و نه قيامت آمد، قرن‏‌ها گذشت و هيچ اتفاقی نيفتاد؛ واضح است که اين همان افراد يا سلسله خلفایی که پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از آن‌ها خبر داده نيست.
همچنین در برخی احاديث اثناعشر آمده: «کلّهم من بني‌هاشم»؛[107] همه از بنى‌هاشم هستند‏. در حديث ديگری آمده «من اهل بيتي و عترت»؛[108] از اهل‌بيت و عترت من ‏هستند. همچنين «أوّلهم علي و آخرهم المهدي»؛[109] نخستین آن‌ها على و آخرین آن‌ها مهدى است.
اشکال دوم: ويژگى مهم دیگری که در احاديث ذکر شده و بسیاری از علماى اهل‌سنت بر آن استدلال کرده‌اند «کلّهم يعمل بالهدى و دين الحق» است؛[110] همه خلفا به هدايت و دين حق عمل مى‏‌کنند؛ به دلیل اين ويژگى، بسیاری از علماى اهل‌سنت اعتقاد ندارند که ملوک بنى‏‌اميه داخل در عنوان خلفای اثناعشر باشند. اين امر موجب شد که علماى بزرگ اهل‌سنت، قائل به عدم توالى ايام خلافت خلفا شدند؛ يعنى لازم نيست که ايام خلافت اين‌ها یکى بعد از ديگری باشد، بلکه تا قيامت در زمان‏‌هاى مختلف، اين افراد صالح و پاک به خلافت مى‏‌رسند و حق دارند به‌عنوان خليفه شناخته شوند.
عبارات چند تن از علماى اهل‌سنت بیان می‌شود:
ابن‌منادى در وجه سوم خود گفت: «انّ المراد وجود اثنى‌عشر خليفة في جميع مدّة الاسلام إلى يوم القيامة يعملون بالحق و إن لم تتوالى أيّامهم»؛[111] مراد وجود دوازده‌ خليفه در تمام مدت اسلام تا قيامت است که به حق عمل مى‏کنند گرچه روزگار خلافت آن‌ها متوالى نباشد.
قاضى عياض می‌گوید: «فيحتمل أن یکون المراد من يستحق الخلافة من أئمة العدل و قد مضى منهم الخلفاء الأربعة و لابّد من تمام العدّة قبل قيام السّاعة»؛[112] پس احتمال دارد مراد از حديث اين باشد که از ائمه عدل، افرادى خلیفه مى‏‌شوند که استحقاق خلافت دارند؛ از آن‌ها خلفای چهارگانه که گذشتند و بقيه حتماً تا روز قيامت به خلافت مى‌‏رسند.
همين نظر را توريشتى و نووى هم داده‌اند‌، آنان به ويژگى عدل و قسط تأکيد دارند و ملوک بنى‌اميه را ذکر نکرده‌اند. [113]
ابن‌کثير و سيوطى هم ملوک بنى‌اميه را تحت عنوان خلفاى اثناعشر ذکر نکرده‌اند بلکه یک يا دو نفر از بنى‏‌عباس را ذکر کرده، بقيه را تا قيامت موکول نموده و قائل به عدم توالى خلافت شده‌اند. ابن‌کثير و سيوطى از ملوک بنی‌اميه فقط عمر بن عبدالعزيز را عادل و عامل به حق دانسته و ايشان را تحت عنوان خلفای اثناعشر آورده‌اند .[114]
صاحب ينابيع به‌شدت اعتراض کرده که ملوک بنى‌اميه به دلیل ظلم‏‌هايى که به مردم روا داشتند به‌هيچ‌وجه تحت عنوان خلفای اثناعشر نيستند: «و لايمکن أن يحمله على الملوک الأمويّه لزيادتهم على إثنا عشر و لظلمهم الفاحش الّا عمر بن عبدالعزيز و لکونهم غير بني‌هاشم لأنّ النّبي قال: کلّهم من بني‌هاشم»؛[115] ممکن نيست که حديث اثناعشر را به ملوک بنى‌اميه حمل کنيم چون آن‌ها از اين عدد زيادتر بودند و غير از عمر بن عبدالعزيز، ظلم‏هاى فاحشى به مردم روا داشتند. همچنین به دلیل این‌که آنان از بنى‌هاشم نبودند؛ زيرا پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: همه خلفا از بنی‌هاشم هستند.
اشکال سوم: همان ويژگى که اين‌ها گمان کردند به آن‌ها تطبيق شده (اجتماع مردم) از کجا ثابت است؟ چه دليل تاريخى به اين بنا داريم؟ بحث خلفای چهارگانه را که در سابق نقد کرديم، اما ملوک بنى‌اميه هيچ گاه اجتماع مردم را نداشتند. اينجا ملوکيت وجود داشت؛ يعنى بعد از مردن سلطان، پسر يا عزيز او به دولت برسد و مردم چه بخواهند یا نه، باید بپذيرند وگرنه مجازات مى‌‏شوند. کجای اين «اجتماع مردم» است؟
علاوه بر این‌که خلافت وجود نداشت، بلکه از روى روايات و نصوص تاريخى همه علمای اسلام تصريح کرده‌اند که از زمان معاويه، ملوکيت آغاز شد و خلافت بعد از پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فقط سى سال بود.
حديث معروف «سفينه» در ميان اهل‌سنت که اکثر اصحاب سنن و مسانيد آن را بيان کرده و همه، روات او را ثقه و صدوق می‌دانند اين است:
«حدثنا شريح بن نعمان: اخبرنا حشرح بن نباته عن سعيد بن جمهان حدثنى سفينة عن رسول اللّه‏: الخلافة فى أمّتى ثلاثون سنة ثمّ ملک بعد ذلک. قال الحافظ سيوطي: لم یکن في الثلاثين بعد صلى اللّه‏ عليه و آله و سلّم الّا الخلفاء الاربعة و أيام الحسن».[116]
پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: خلافت در امت من سى سال است بعد از آن ملوکيت است. حافظ سيوطى در شرح اين حديث مى‏‌گويد: در سى سال بعد از پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فقط خلافت خلفای چهارگانه و روزگار حکومت حسن بن علی بود.
عالم بزرگ اهل‌سنت، منادى در اين باره مى‌‏نويسد: «أى بعد انقضاء خلافة النّبوة یکون ملکا لأنّ اسم الخلافة انّما هو لمن صدق عليه هذا الاسم بعمله للسنة و المخالفون ملوک لا خلفاء انّما يستحقوا بالخلفاء لخلفهم الماضي. و أخرج البيهقي في المدخل عن سفينة انّ اوّل الملوک معاوية…».[117]
بعد از اين‌که زمان خلافت نبوت تمام شد، ملوکيت آمد؛ براى اين‌که اسم خلافت فقط بر کسی صادق است که به سنت عمل مى‏‌کند و مخالف سنت ملوک بودند نه خلفا؛ اين ملوک به دلیل اين مستحق عنوان خليفه شدند که پس از پادشاه گذشته بودند. بيهقى در مقدمه «سفينه» نقل کرده که نخستین ملک، معاويه بود.
با اين حساب ملوکيت از معاويه آغاز شد. با وجود ملوکيت اصلاً اجتماع مردم در کار نيست بلکه بر گفته احاديث، اجتماع مردم در صورتى است که خلافت در کار باشد.

دیدگاه سوم

بعضى از علماى اهل‌سنت مانند ابن‌جوزى، ابن‌منادى و… در شرح مصاديق خلفای اثناعشر، فقط ملوک بنى‌اميه را از يزيد بن معاويه تا مروان حمار آورده‌اند. از اين ملوک، مروان بن الحکم را از عنوان خارج کردند و بقيه ملوک، دوازده ‌نفر را به‌عنوان خلفای اثناعشر بیان کردند و با صراحت گفتند که منظور پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از «إثنا عشر خلفاء»، خلفاى بنى‌اميه است.
ابن‌جوزى می‌گوید: «فکانّه أشار بذلک إلى عدد الخلفاء من بني‌أميه و کأن قوله لا يزال الذين أى الولاية إلى أن يلى إثنا عشر خليفة ثمّ ينتقل إلى صفة أخرى أشدّ من الأولى و أوّل بني‏أميّه يزيد بن معاويه و آخرهم مروان الحمار…».[118]
نقد و بررسی
اشکال اوّل: اين دیدگاه عجیب‌وغریب، مخالف نظر اکثر علماى بزرگ اهل‌سنت است؛ قاضى عياض، ابن‌حجر، ابن‌کثير، نووى، سيوطى، ابوداوود و صاحب ينابيع، مخالف اين نظر هستند. قاضى عياض، اصلاً ملوک بنى‏اميه را تحت اين عنوان ذکر نکرده، ابن‌کثير، ابوداوود و سيوطى از ملوک بنى‌اميه فقط عمر بن عبدالعزيز را ذکر کرده‌اند. ابن‌حجر، عظيم‌آبادى و ديگر علما هم ملوک بنى‌اميه را به‌عنوان خلفای اثناعشر بیان نکرده‌اند. صاحب ينابيع هم با شدت مخالفت کرده که امکان ندارد ملوک بنى‌اميه تحت اين عنوان باشند.
اشکال دوم: اين نظر به‌طورکلی مخالف همه ويژگى‏‌هاى احاديث اثناعشر است. فقط یک‌ ويژگى بر اين‌ها تطبيق مى‏‌کند «کلّهم من قريش» که اين هم عموميت دارد؛ افرادی مانند خلفای عباسى هم اين ويژگى را دارند.
اشکال سوم: یکی از ويژگى‌های خيلى مهم احاديث اثناعشر نزد علمای بزرگ اهل‌سنت «کلّهم يعمل بالهدى و دين الحق»[119] است؛ به‌خاطر همين ويژگى، قاضى عياض، ابن‌کثير، توريشتى، نووى و صاحب ينابيع تأکيد داشتند که همه اين افراد بايد صالح و اقامه کننده عدل و حق باشند.
ابن‌کثير می‌گوید: «و معنى هذا الحديث البشارة بوجود اثنى‌عشر خليفة صالحا يقيم الحق و يعدل منهم»؛[120] معنای حديث اين است که پيامبر درباره خلفای دوازده‌گانه‌‏اى بشارت داده که صالح و اقامه‌کننده حق هستند و در بين مردم به عدالت رفتار مى‏‌کنند.
توريشتى می‌گوید: «السبيل في هذا الحديث و ما يعتقبه فى هذا المعنى أن يحمل على المقسطين منهم فإنّهم هم المستحقون لاسم الخليفة على الحقيقة…»؛[121] راهکار در اين حديث و احادیثی که این معنا را می‌رسانند، حمل آن بر خلفای عادل و دادگر است که درحقيقت اين‌ها مستحق اسم خليفه هستند.
قطع‌نظر از احاديث اثناعشر، آيا ملوک بنى‌اميه اهليت دارند که خليفه خوانده شوند؟ اکثريت يا همه بزرگان اهل‌سنت اتفاق‌نظر دارند که ملوک بنى‌اميه اهليت عنوان خليفه ندارند و اين حقيقتی است که اخبار و احاديث از آن خبر داده‌اند. روايت معروف سفينه همين امر را با صراحت بیان کرد و علمای بزرگی همچون حافظ سيوطى، نووى، منادى و بيهقى بر اين امر تأکيد دارند. عبارات چند تن از علمای بزرگ بیان می‌شود:
«قال الحافظ سيوطي: لم یکن فى الثلاثين بعد صلی اللّه‏ عليه و آله و سلّم الّا الخلفاء الاربعة و ايّام الحسن»؛[122] سيوطى گفت: سى سال بعد از پيامبر، فقط چهار خليفه و ايام حسن‏ است.
«قال المنادي: أى بعد انقضاء زمان خلافة النّبوّة یکون ملکا لانّ اسم الخلافة انّما هو لمن صدق عليه هذا الاسم بعمله للسّنة و المخالفون ملوک لا خلفاء انّما سموا بالخلفاء لخلفهم الماضي»؛[123] منادى گفت: بعد از اين‌که زمان خلافت نبوت تمام شد، ملوکيت بر سر کار آمد؛ زيرا اسم خلافت براى کسی صادق است که به سنت عمل کند؛ مخالفین سنت‏ ملوک‏ هستند نه خلفا. خليفه نامیده شدند؛ چون خلف ملک گذشته بودند.
«أخرج البيهقيّ فى المدخل عن سفينة: انّ أوّل الملوک معاوية و المراد بخلافة النّبوّة هي الخلافة الکاملة و هي منحصرة في الخمسة»؛[124] بيهقى در مدخل سفينة نقل کرده: اوّلين ملک، معاويه است و مراد از خلافت نبوت، خلافت کامل است که در پنج‌ نفر منحصر است (ابوبکر، عمر، عثمان، امام على (علیه‌السلام) و امام حسن (علیه‌السلام)).
بنابراين ثابت شد که به نظر علماى اهل‌سنت، خلافت بعد از پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) سى سال است و منحصر در پنج‌ نفر مذکور است. ملوکيت از معاويه آغاز شد و اين‌ها به‌خاطر اين ملوک‏ هستند که مخالف سنت پيامبر بودند؛ نه اينکه فقط مخالف سنت بودند، بلکه آن‌قدر به مردم ظلم و تعدى کردند که عنوان شرالملوک گرفتند:
«فى رواية أبي داود: قلت لسفينة: انّ هولاء يزعمون انّ عليّا لم یکن بخليفة قال کذبت استاه بني الزرقاء يعني بني مروان بل هم ملوک من شر الملوک»؛[125] در روايت ابو‌داوود آمده: من به سفينه خادم پيامبر گفتم: اين‌ها گمان مى‏‌کنند که على، خليفه رسول الله نبوده! گفت: بنى‌زرقاء (بنی‌مروان) دروغ مى‏‌گويند، بلکه اين‌ها بدترين پادشاهان هستند.
«عن ابن مسعود: انّ لکلّ دين آفة و آفة هذا الدّين بنو اميّة»؛[126] هردينی آفتی دارد و آفت اين دين، بنی‌اميه است.
از روايت‏‌ها معلوم مى‏‌شود که پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از ملوکيت اين‌ها خبر داشت و غصه مى‏‌خورد که اين‌ها بر منابر سوار مى‏‌شوند و پروردگار به پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) تسلى قلبى داده است:
«عن سعيد بن المسيب قال: رأى النّبي (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بني أميّة على منابرهم فساءه ذلک فأوحى اللّه‏ اليه انّما دنيا اعطواها فقرت عينه و هو قوله تعالى: «وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيا الَّتِي أَرَينَاکَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ»[127] »؛ [128] از سعيد بن مسيب نقل شده که گفت: پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در رؤيا ديد که بنى‌‏اميه بر منابر نشسته‌اند. اين امر بر پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) ناگوار بود؛ پروردگار به ايشان وحى کرد: اين فقط دنيا بود که به اين‌ها داده شد؛ پس پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) شادمان شد. آن وحی، سخن پروردگار است که فرمود: و ما آن رؤيايی را که به تو نشان داديم، فقط برای آزمايش مردم بود.
بر اساس روايات و اقوال علما، ملوک بنى‌اميه، مخالف سنت، آفت دين و بدترين ملوک بودند و از آخرت هم بهره‏‌اى ندارند.
چگونه برخی از علماى اهل‌سنت، اين‌ها را تحت عنوان خلفاى اثناعشر بیان کرده‌اند، واقعاً تعجب و تأسف دارد! براى همين است که صاحب ينابيع، حمل حديث خلفاى اثناعشر را بر ملوک بنى‌اميه محال مى‌‏دانست و گفت: «و لا يمکن أن يحمل على الملو: الأمويّة لزيادتهم على اثنى‌عشر و لظلمهم الفاحش…».[129]

دیدگاه چهارم

اين دیدگاه را ابن‌المنادى به‌عنوان وجه دوم ارائه کرد: احتمال دارد اثناعشر خلفاى بعد از امام مهدى ‏باشند که در آخرالزمان ظهور مى‏‌کند. بعد از امام مهدى هفت ‌نفر از فرزندان امام حسن (علیه‌السلام) و پنج‌ نفر از فرزندان امام حسين (علیه‌السلام) به خلافت مى‌‏رسند.
او براى اثبات اين نظر، دو مدرک بیان می‌کند: 1ـ در کتاب دانيال نوشته شده است 2ـ حديث از کعب است «یکون إثنا عشر مهديّا ثمّ ينزّل روح ‌اللّه‏ فيقتل الدّجال».[130]
نقد و بررسی
ظاهراً کسی از بزرگان اهل‌سنت اين نظر را تأیيد نکرده؛ زيرا استدلال به هر دو مدرک به دلایل زیر، ضعيف است.
اوّل: کتاب دانيال از کتاب مقدس يهود است و براى ما اعتبار ندارد؛ زيرا همه اين کتاب‏‌ها در حکم منسوخ‏ بوده و مى‏‌دانيم که تحريف‏‌هاى عمدى در اين کتب صورت گرفته است که قرآن و احاديث اين مطلب را شرح مى‏‌کنند.
دوم: از کجا معلوم خلفايى که در کتب دانيال نوشته‏اند همان خلفای اثناعشر باشند که پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از آن‌ها خبر داده است؟
سوم: حديث کعب‌الاحبار برخلاف اين نظر است؛ چون «إثنا عشر مهدي» که در آن ذکر شده، ويژگى بازر آن خلفا است که در روايات ديگر هم به اين مطلب اشاره شد «کلّهم يعمل بالهدى و دين الحق» .[131]
در حديث کعب‌الاحبار آمده که پس از اين دوازده‌ مهدى، روح‌اللّه‏ نازل مى‌‏شود و دجال را مى‏‌کشد. همه علماى اسلام متفق هستند که روح‌اللّه‏ (عيسى بن مريم) در زمان مهدى مصطلح که در آخرزمان ظهور مى‏‌کند، نازل مى‏‌شود و با اقتدا به آن حضرت، اقامه نماز مى‏‌کند که در ادامه اشاره خواهيم کرد. بر اساس این حديث، خليفه دوازدهمين، همان مهدى معروف است و يازده خلیفه، قبل از آن حضرت هستند‏ نه بعد از وی. اين مطلب در احاديث ديگری هم بيان شده است:
«قال رسول اللّه‏: الائمّة بعدي إثنا عشر أوّلهم أنت يا علي و آخرهم القائم الّذى يفتح اللّه‏ على يديه مشارق الأرض و مغاربها».[132]
پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: ائمه بعد از من، دوازده ‌نفر هستند؛ نخستین آن‌ها اى على تو هستى و آخر آن‌ها قائم است که پروردگار به دست او شرق و غرب زمين را فتح مى‏‌کند.

دیدگاه پنجم

دو مفسر اهل‌سنت، ابن‌کثير و سيوطى، عده‌ای را به‌عنوان خلفاى اثناعشر بیان کرده‌اند. نزد ابن‌کثير، خلفاى چهارگانه، عمر بن عبدالعزيز، بعضی از بنى‌عباس و مهدى در آخرالزمان، خلفای اثناعشر هستند. سيوطى، خلفاى چهارگانه، حسن، معاويه، ابن‌زبير، عمر بن عبدالعزيز، مهدى از عباسيان و دو تن منتظران را به‌عنوان خلفای اثناعشر بیان کرده است. [133]
نقد و بررسی
اشکال اوّل: اين‌ها نتوانستند عدد خلفاى اثناعشر را کامل کنند و ظاهراً قائل به توالى خلافت هم نيستند که اين نظر خلاف ظاهر احاديث اثناعشر است؛‏ زيرا مجموعه این احادیث، متوالى بودن خلافت خلفا را تبيين مى‏‌کند.
اشکال دوم: این دو عالم در افرادى که به‌عنوان خلفای اثناعشر آوردند اتفاق‌نظر ندارند و براى آوردن اين افراد هيچ دليلى هم بیان نکرده‌اند.
اشکال سوم: ابن‌کثير تا حدى در گفته خودش از ويژگى احاديث اثناعشر «کلّهم يعمل بالهدى و دين الحق» استدلال کرده و اين افراد را به‌عنوان اين‌که افراد صالح مقيم حق و عدل بودند تحت عنوان خلفای اثناعشر آورده ولى ايشان در همين‌جا ويژگى‏‌هاى ديگر احاديث اثناعشر را فراموش کرده است؛ مثل اجماع امت بر آن‌ها، از بنى‌هاشم بودن و از اهل‌بيت و عترت بودن آن‌ها.
اشکال چهارم: بحث اين‌که آیا صحابه يا ملوک بنى‌اميه مى‌‏توانند تحت عنوان خلفای اثناعشر باشند يا نه را مفصل بیان کرديم و نيازى نيست که دوباره بیان کنيم؛ ملوک بنى‌عباس که اينجا بیان شدند از ملوک بنى‌اميه هم بدتر بودند، هیچ‌کدام از ويژگى‌های احاديث اثناعشر را نداشتند جز این‌که از بنى‌هاشم بودند.

دیدگاه ششم

ائمه اهل‌بيت (علیهم‌السلام) از حضرت على (علیه‌السلام) تا حضرت مهدى (علیه‌السلام) به ترتيب، خلفای اثناعشر هستند.
اين دیدگاه را برخی از علماى اهل‌سنت مانند صاحب ينابيع، با صراحت بیان کرده‌اند. [134] بعضى ديگر مثل ولى‌اللّه‏ محديث به دلیل اين‌که حديث اثناعشر، ناظر به مذهب اثناعشريه است به اين نظر اشکال کرده‌اند. [135] چنان می‌نماید که آن‌ها اعتراف کرده‌اند که اين احاديث، ائمه اهل‌بيت (علیهم‌السلام) را اثبات مى‏‌کنند.
از نظر ويژگى‏‌هاى احاديث اثناعشر، همه ويژگى‏‌ها از قبيل «کل من بنى‌هاشم، من بنى قريش، کلهم يعمل بالهدى و دين الحق و من اهل بيتى و عترتى» بر ايشان کاملاً مطابقت مى‏‌کند، بلکه بعضى از احاديث اثناعشر صراحت بر وی دارد:
«عن عباية بن ربعى قال رسول ‌اللّه‏: أنا سيّد النّبيين و علي سيد الوصيين انّ أوصيائي بعدي إثنا عشر أوّلهم علي و آخرهم القائم المهدي»؛[136] پيامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: من سرور انبيا هستم و على سرور اوصيا است. اوصيای بعد از من، دوازده ‌نفر‏ هستند که اوّل آن‌ها على و آخر آن‌ها مهدى قائم است.
«عن ابن‌عباس قال رسول اللّه‏: أنا السّماء و أنا البروج فالأئمّة من أهل بيتي و عترتي أوّلهم علي و آخرهم المهدي و هم إثنا عشر»؛[137] پيامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: من آسمان‌ها و برج‌ها هستم. ائمه از اهل‌بيت و عترت من هستند که اوّل آن‌ها على و آخر آن‌ها مهدى است و آن‌ها دوازده ‌نفرند.
احاديث بسيار ديگرى داريم که گواهی بر اين مطلب می‌دهند که مراد از خلفا يا ائمه دوازده‌‏گانه، همان ائمه اهل‌بيت (علیهم‌السلام) هستند، مانند حديث معروف به ثقلين و حديث سفينة:
«قال رسول‌ اللّه:‏ انّي تارک فیکم خليفتين، کتاب اللّه‏ حبل ممدود ما بين السّماء و الأرض و عترتي اهل بيتي و انّهما لن يفترقا حتّى يردا على الحوض»؛[138] پيامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: من در ميان شما دو خليفه مى‏‌گذارم؛ کتاب خدا که طنابی کشیده بين آسمان و زمین است و عترت و اهل‌بيت من. اين دو هرگز از هم جدا نمى‏‌شوند تا وقتى که در کنار حوض بر من وارد مى‌‏شوند.
«قال رسول‌اللّه‏: مثل أهل بيتي مثل سفينة نوح من رکبها نجا و من تخلف عنها غرق»؛[139] مَثَل اهل‌بيت من مثل کشتى نوح است که هرکسى بر آن سوار شد، نجات يافته و آن کسى که از آن دورى کرد غرق شد.
همچنین احاديثى که بر خليفه اوّل بودن حضرت على (علیه‌السلام) دلالت مى‏کند:
«يا علي أنت ولي کل مؤمن بعدي»؛[140] اى على! تو بعد از من ولى هرمؤمنی هستى.
«يا بريرة انّ عليّا ولیّکم من بعدي»؛[141] اى بريره! بعد از من على ولى شما است.
«من قاتل عليّا على الخلافة فاختلفوه کائنا من کان»؛[142] هرکسى بر امر خلافت با على مى‏‌جنگد شما با او مخالفت کنيد هرجا که باشد.
«أنا المنذر و على الهادي و بک يا علي يهتدي المهتدون من بعدي»؛[143] من بیم‌دهنده و بر راه، هدایت‌کننده هستم. اى على! بعد از من با تو هدایت‌یافتگان هدايت مى‏‌شوند.

اشکالات و پاسخ

اشکال اوّل: نام ابوبکر، عمر و عثمان در بعضى از احاديث اثناعشر آمده که با این نظر معارض است.
پاسخ: اين اشکال را در دیدگاه اوّل این‌گونه پاسخ داديم که احاديث معارض بر اساس دیدگاه علمای رجال اهل‌سنت به دلیل وجود سه ‌راوی ضعیف در سند آن‌ها اعتبار ندارند.
اشکال دوم: ويژگى مهم در احاديث اثناعشر «کلّهم تجتمع عليه الأمّة» بود، درحالی‌که امت بر ائمه اهل‌بیت (علیهم‌السلام)، اجماع نکردند.
پاسخ: 1ـ عالم بزرگ اهل‌سنت، صاحب ينابيع، پاسخ داده است: مراد پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) اين است که در زمان ظهور قائم و مهدى، همه مردم به امامت دوازده ‌ائمه اقرار مى‏‌کنند. [144]
2ـ منظور از اجتماع، پذیرفتن ارجحيت، افضليت و اعلميت هر یک از آن‌ها بر اهل زمان خودش است که همه علماى اهل‌سنت اين مطلب را قبول دارند؛ چون خلافت همان ادامه برنامه پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) است که نياز به علم، تقوى و عدالت ويژه دارد. به اعتراف همه علماى اسلام، حضرت کامل‌ترین درجه را داشتند. شاهد بر این مدعا عبارت صاحب ينابيع است:
«فلابدّ من أن يحمل هذا الحديث على الأئمّة الاثنى‌عشر من اهل بيته و عترته لانّهم کانوا أعلم اهل زمانهم و أجلّهم و أورعهم و أتقاهم و أعلاهم نسبا و أفضلهم حسبا و أکرمهم عند اللّه‏ و کان علومهم عن آبائهم متصلا بجدّهم و بالوارثة و الدينة».[145]
لازم است که اين حديث را به ائمه دوازده‌گانه اهل‌‏بيت و عترت پيامبر (علیهم‌السلام) حمل کنيم؛ زيرا فقط آن‌ها در زمان‏‌هاى خودشان از همه اعلم، اجل، اورع، اتقی، از نظر نسب اعلى، از نظر حسب افضل و نزد خدا اکرم بودند و علوم آن‌ها به واسطه آبا و اجدادشان به جدّ آن‌ها پيامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) متصل بود، به‌عنوان وراثت و لدّنى‌بودن.

امام مهدى دوازدهمين خليفه

در ضمن بحث بررسى تطبيقى خلفای دوازده‌گانه و اثبات ائمه اهل‌بيت (علیهم‌السلام) به‌عنوان مصاديق واقعى حديث اثناعشر روشن شد که حضرت مهدى (عجّل‌الله‌فرجه) همان دوازدهمين خليفه است که حديث اثناعشر و ديگر احاديث از ايشان بشارت داده‌اند. بعضى از احاديث اثناعشر با صراحت، حضرت مهدى را آخرين و دوازدهمين خليفه بیان مى‏‌کنند:
«قال رسول اللّه:‏… انّ أوصيائي بعدي إثنا عشر أوّلهم علي و آخرهم القائم المهدي»؛[146] پيامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود:… اوصيای بعد از من، دوازده ‌نفرند که نخستین آن‌ها على و آخرین آن‌ها مهدى قائم است.
«قال رسول اللّه:‏… فالأئمّة من اهل بيتي و عترتي أوّلهم علي و آخرهم المهدي و هم إثنا عشر»؛[147] پيامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود:… امامان، از اهل‌بيت و عترت من‏ هستند. نخستین آن‌ها على و آخرین آن‌ها مهدى است. آن‌ها دوازده ‌نفرند.
برخی از احاديث، ويژگى‏‌هایی را بیان کرده‌اند که مخصوص امام مهدى (عجّل‌الله‌فرجه) است؛ اين مطلب اثبات مى‏‌کند که آخرين خليفه، امام مهدى (عجّل‌الله‌فرجه) است:
«ثم ينزل روح اللّه‏ فيقتل الدجال»؛[148] بعد از آن‌ها روح خدا (عيسى بن مريم) نازل مى‌‏شوند که ايشان دجال را مى‏‌کشد.
«فاذا هلکوا ماجت الأرض بأهلها»؛[149] وقتى آن‌ها مى‌‏ميرند زمين اهل خودش را نابود مى‏‌کند.
«و آخرهم القائم الّذي يفتح اللّه‏ على يديه مشارق الأرض و مغاربها»؛[150] آخرین آن‌ها قائم است که پروردگار به دست ايشان، شرق و غرب زمين را فتح می‌کند.
علماى بزرگ اهل‌سنت مانند ابن‌کثير، جلال‌الدين سيوطى و صاحب ينابيع تصريح کرده‌اند که اين حديث اثناعشر، باصراحت بر حضرت مهدى (عجّل‌الله‌فرجه) به‌عنوان دوازدهمين خليفه دلالت مى‏‌کند.
ابن‌کثير می‌گوید: از اين‌ها مهدى است که درباره‌اش در احاديث، بشارت داده شده است. پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: نام او مانند نام من و نام پدرش مانند نام پدر من است. او زمين را با عدل و قسط پر مى‌‏کند چنان که با جور و ظلم پر شده است. [151]

منابع

قرآن کریم
1. ابن‌بلبان الفارسی، علی بن بلبان، صحیح ابن‌حبان بترتیب ابن‌بلبان، 1997م، بی‌چا، بیروت، مؤسسة الرسالة.
2. ابن‌حجر عسقلانی، أحمد بن علی، تقريب التهذيب، 1986م، چ اول، حلب – سوریه، دار الرشيد.
3. ابن‌حجر، احمد بن علی بن حجر، تهذیب التهذیب، 1404ق، چ اول، بیروت،دارالفکر.
4. ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد بن خلدون، مقدمه ابن‌خلدون، بی‌تا، بی‌چا، قاهره، دار نهضة مصریة.
5. ابوریّه، محمود، أضواء علی السنة المحمّدیة، 1995م، چ اوّل، قم، مؤسسه انصاریان.
6. ابو‌عیسی محمد بن عیسی، سنن الترمذي، 1994م، چ دوم، بیروت، دار الفکر.
7. ابی‌جعد، ابوالحسن علی بن جعد، مسند ابی‌جعد، 1996م، بی‌چا، بیروت، دار الکتب العلمیة.
8. احمد بن حنبل، مسند احمد، بی‌تا، بی‌چا، بیروت، دار الفکر.
9. الباجی، سلیمان بن خلف، التعدیل و الترجیح، تحقیق: احمد البزار، بی‌تا، بی‌چا، بی‌جا، بی‌نا.
10. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، 1976م، بی‌چا، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
11. حاکم نیشابوری، ابوعبدالله؛ المستدرک علی الصحیحین؛ 1398ق، بی‌چا، بیروت، دار الفکر.
12. الزین، حمزة احمد، المسند للامام احمد بن حنبل، 1995م، چ اول، قاهره، دار الحدیث،.
13. سجستانی، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داوود، بی‌تا، بی‌چا، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
14. سلیمان بن اشعث، سؤالات أبي عبید الآجري لأبي داود، بی‌تا، بی‌چا، بیروت، مکتبة دار الإستقامة.
15. سیوطی، جلال‌الدین، الجامع الصغیر في أحادیث البشیر النذیر، 1401ق، چ اول، بیروت، دار الفکر.
16. شیبانی، ابوبکر عمرو بن ابي عاصم، کتاب السنّة، 1993م، چ ‌اول، بیروت، المکتب الاسلامی.
17. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الأوسط، 1995م، چ اول، ریاض، مکتبة المعارف.
18. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، بی‌تا، بی‌چا، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
19. طیالسی، سلیمان بن داوود، مسند ابی‌داوود، بی‌تا، بی‌چا، بیروت، دار المعرفة.
20. عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباري بشرح البخاری، بی‌تا، بی‌چا، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
21. عظیم‌آبادی، محمد شمس الحق، عون المعبود شرح سنن أبي داود، بی‌تا، بی‌چا، بیروت، دار الکتب العلمیة.
22. قشیری، ابوالحسین مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، 1398ق، چ دوم، بیروت، دار الفکر.
23. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، 1946م، بی‌چا، قم، منشورات بصیرتی.
24. مبارکفوری، ابی العلاء محمد عبدالرحمان بن عبدالرحیم، تحفة اللأحوذي، 1998م، چ اول، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
25. متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام‌الدین، کنزل العمال، 1989م، چ اول، بیروت، مؤسسة الرسالة.
26. مزی، ابوالحجاج یوسف، تهذیب الکمال، 1994م، چ اول، بیروت، دارالفکر.
27. مناوی، محمد عبدالرؤوف بن علی، کنوز الحقائق من حديث خير الخلائق، تحقیق: صلاح محمد عویضه، 1996م، چ اول، بیروت، دار الکتب العلمية.
28. نووی، ابوزکریا، صحیح مسلم بشرح النووی، 1407ق، چ ‌اول، بیروت، دار الکتب العربی.
29. هاشمی بصری، محمد بن سعد بن منیع، الطبقات الکبری، 1991م، چ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة.
30. هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، 1402ق، چ سوم، بیروت، دار الکتب العربی.

پی‌نوشت‌ها

[1] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحيح بخارى، ج8، ص137.
[2] قشیری، ابوالحسین مسلم بن حجاج، صحيح مسلم، ج6، ص3.
[3] همان.
[4] سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داوود، ج2، ص309.
[5] قشیری، ابوالحسین مسلم بن حجاج، صحيح مسلم، ج6، ص4.
[6] همان.
[7] احمد بن حنبل، مسند احمد، ج1، ص398؛ حاکم نیشابوری، ابوعبدالله؛ المستدرک علی الصحیحین، ج4، ص546.
[8] حاکم نیشابوری، ابوعبدالله؛ المستدرک علی الصحیحین، ج5، ص78.
[9] همان، ص87.
[10] همان، ص86.
[11] همان، ص92.
[12] همان، صص 92ـ 95؛ 4. ابو‌عیسی محمد بن عیسی، سنن الترمذي، ج3، ص108.
[13] احمد بن حنبل، مسند احمد، ج5، ص93.
[14] همان، صص 97ـ 101.
[15] همان، ص106.
[16] همان، ص107.
[17] سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داوود، ج2، کتاب المهدي، ص309.
[18] حاکم نیشابوری، ابوعبدالله؛ المستدرک علی الصحیحین، ج13، ص217.
[19] همان، ص218؛ 27. هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج5، ص190.
[20] عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباري بشرح البخاری، ج13، ص184.
[21] همان.
[22] عظیم‌آبادی، محمد شمس الحق، عون المعبود شرح سنن أبي داود؛ کتاب المهدي، ج11، ص249.
[23] 17. طیالسی، سلیمان بن داوود، مسند ابی‌داوود، ص105.
[24] 5. ابی‌جعد، ابوالحسن علی بن جعد، مسند ابی‌جعد، ص390.
[25] سلیمان بن اشعث، سؤالات أبي عبید الآجري لأبي داود، ج1، ص189.
[26] شیبانی، ابوبکر عمرو بن ابي عاصم، کتاب السنّة، ص534.
[27] همان، ص544.
[28] همان؛ طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الأوسط، ج8 ص319؛ طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، ج1، ص54.
[29] ابن‌بلبان الفارسی، علی بن بلبان، صحیح ابن‌حبان بترتیب ابن‌بلبان، ج15، ص54.
[30] طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الأوسط، ج1، ص263.
[31] همان، ج4، ص189.
[32] همان، ج6، ص269.
[33] همان، ج2، ص115.
[34] همان.
[35] طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، ج2، ص196.
[36] همان.
[37] همان.
[38] همان ص199.
[39] همان ص208.
[40] متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام‌الدین، کنزل العمال، ج12، ص32.
[41] همان، ص33.
[42] همان.
[43] عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباري بشرح البخاری، ج13، ص183.
[44] قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، ج2، ص315؛ احمد بن حنبل، مسند احمد، ج5، ص92؛ سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داوود، ج413، ص309.
[45] قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، ج2، ص316.
[46] همان، ج3، ص254.
[47] همان، ص395.
[48] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحيح بخارى، ج8، ص127.
[49] مزی، ابوالحجاج یوسف، تهذیب الکمال، ج17، ص191.
[50] هاشمی بصری، محمد بن سعد بن منیع، الطبقات الکبری، ج7، ص296.
[51] مزی، ابوالحجاج یوسف، تهذیب الکمال، ج8، ص355.
[52] ابن‌حجر، احمد بن علی بن حجر، تهذیب التهذیب، ج1، ص618.
[53] قشیری، ابوالحسین مسلم بن حجاج، صحيح مسلم، ج6، ص3.
[54] ابن‌حجر عسقلانی، أحمد بن علی، تقريب التهذيب، ج1، ص302.
[55] هاشمی بصری، محمد بن سعد بن منیع، الطبقات الکبری، ج7، ص313.
[56] الباجی، سلیمان بن خلف، التعدیل و الترجیح، ج1، ص534.
[57] به متن احاديثی که ما بیان کرديم رجوع شود؛ احاديث 2، 4 تا 8، 10 تا 13، 15 تا 19، 21، 23، 24 تا 30، 32، 35، 37 تا 41 و 44.
[58] احاديث 1، 9، 12، 14، 24، 30و 31.
[59] احادیث 13، 33و 43.
[60] احادیث 34و 36.
[61] احادیث 46 و 47.
[62] حدیث 3.
[63] حدیث 45.
[64] حدیث 20.
[65] احادیث 23و 42.
[66] احادیث 1 تا 16، 18، 19، 23، 24، 29، تا 37، 38و 42.
[67] حدیث 43.
[68] حدیث 44.
[69] احادیث 22و 46.
[70] حدیث 21.
[71] احادیث 17و 39.
[72] احادیث 7 و 40.
[73] حدیث 41.
[74] حدیث 47.
[75] حدیث 20.
[76] حدیث 38.
[77] حدیث 42.
[78] حدیث 26.
[79] حدیث 27.
[80] حدیث 28.
[81] احادیث 45، 46 و 47.
[82] حدیث 47.
[83] عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباري بشرح البخاری، ج13، ص182.
[84] سفينه، خادم پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود؛ نامش «مهران» و کنيه او «ابو عبدالرحمان» بود.
[85] همان.
[86] همان.
[87] همان، ص183.
[88] همان.
[89] همان، ص184.
[90] همان.
[91] همان. همه اين اقوال در: مبارکفوری، ابی العلاء محمد عبدالرحمان بن عبدالرحیم، تحفة اللأحوذي، ج6، صص 391 ـ 392.
[92] سوره مائده: آیه12.
[93] مبارکفوری، ابی العلاء محمد عبدالرحمان بن عبدالرحیم، تحفة اللأحوذي، ج2، ص393.
[94] عظیم‌آبادی، محمد شمس الحق، عون المعبود شرح سنن أبي داود، ج11 ص245.
[95] همان.
[96] همان، ص246.
[97] سلیمان بن اشعث، سؤالات أبي عبید الآجري لأبي داود، ج1، ص189.
[98] ابوریّه، محمود، أضواء علی السنة المحمّدیة، ص235.
[99] قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، ج3، ص293.
[100] شیبانی، ابوبکر عمرو بن ابي عاصم، کتاب السنّة، ص544.
[101] همان.
[102] عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباري بشرح البخاری، ج13، ص184.
[103] عظیم‌آبادی، محمد شمس الحق، عون المعبود شرح سنن أبي داود، ج11، ص246.
[104] عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباري بشرح البخاری، ج13، ص184.
[105] همان.
[106] متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام‌الدین، کنزل العمال، ج12، ص33.
[107] قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، ج2، ص215.
[108] همان، ج3، ص254.
[109] همان.
[110] عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباري بشرح البخاری، ج13، ص184.
[111] همان.
[112] همان، ص182.
[113] عظیم‌آبادی، محمد شمس الحق، عون المعبود شرح سنن أبي داود، ج11، ص255.
[114] ابی العلاء محمد عبدالرحمان بن عبدالرحیم، تحفة اللأحوذي، ج6، ص293؛ ابوریّه، محمود، أضواء علی السنة المحمّدیة، ص235.
[115] قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، ج3، ص293.
[116] ابی العلاء محمد عبدالرحمان بن عبدالرحیم، تحفة اللأحوذي، ج6، صص 395 ـ 396.
[117] همان.
[118] عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباري بشرح البخاری، ج13، ص183.
[119] همان، ص184.
[120] ابی العلاء محمد عبدالرحمان بن عبدالرحیم، تحفة اللأحوذي، ج6، ص393.
[121] عظیم‌آبادی، محمد شمس الحق، عون المعبود شرح سنن أبي داود، ج11، ص145.
[122] همان.
[123] همان.
[124] همان؛ عظیم‌آبادی، محمد شمس الحق، عون المعبود شرح سنن أبي داود، ج12، ص26.
[125] ابی العلاء محمد عبدالرحمان بن عبدالرحیم، تحفة اللأحوذي، ج6، صص 395ـ 396.
[126] متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام‌الدین، کنزل العمال، ج14، ص87.
[127] سوره اسراء، آیه 60.
[128] متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام‌الدین، کنزل العمال، ج14، ص87.
[129] قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، ج3، ص293.
[130] عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباري بشرح البخاری، ج13، ص184.
[131] همان.
[132] قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، ج3، ص295.
[133] ابی العلاء محمد عبدالرحمان بن عبدالرحیم، تحفة اللأحوذي، ج6، ص393؛ ابوریّه، محمود، أضواء علی السنة المحمّدیة، ص235.
[134] قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، ج3، ص393.
[135] عظیم‌آبادی، محمد شمس الحق، عون المعبود شرح سنن أبي داود، ج11، صص 245 ـ 246.
[136] قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، ج2، ص316.
[137] همان، ج3، ص254.
[138] سیوطی، جلال‌الدین، الجامع الصغیر في أحادیث البشیر النذیر، ج1، ص402.
[139] همان، ج2، ص523.
[140] مناوی، محمد عبدالرؤوف بن علی، کنوز الحقائق من حديث خير الخلائق، ص203 به نقل از ينابيع المودة.
[141] همان.
[142] همان ص156.
[143] سیوطی، جلال‌الدین، الجامع الصغیر في أحادیث البشیر النذیر، ج2، ص59.
[144] قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، ج3، ص293.
[145] همان.
[146] همان، ج2، ص316.
[147] همان، ج3، ص254.
[148] عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباري بشرح البخاری، ج13، ص184.
[149] متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام‌الدین، کنزل العمال، ج12، ص33.
[150] قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة، ج3، ص395.
[151] ابی العلاء محمد عبدالرحمان بن عبدالرحیم، تحفة اللأحوذي، ج6، ص393.